آیا آیت‌الله خامنه‌ای می‌تواند موضع متفاوتی نسبت به آمریکا در پیش بگیرد؟

در پی توافق هسته‌ای انتظار بسیاری از ناظران این بود که راه برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا و حتی شاید همکاری این دو کشور برای غلبه بر بحران‌های منطقه‌ای، از جمله مبارزه با داعش باز شود.

 

در سال ١٣٩٣، حدود یک سال پیش از نهائی شدن توافق هسته ای، آیت‌الله خامنه‌ای در اولین اظهارات خود بعد از مرخص شدن از بیمارستان گفت که ایران بارها درخواست مقام‌های آمریکایی برای مذاکره درباره داعش را رد کرده است.

 

پیش بینی بخش کثیری از ناظران در خصوص احتمال بهبود رابطه ایران و آمریکا مبتنی بر خوشبینی صرف نبود. در این ارتباط، علائم بسیاری، از جمله در سخنان آقای روحانی و حتی شخص آقای خامنه ای این ظن را تقویت می کرد.

 

آقای روحانی در مهر ماه امسال در نیویورک بر اینکه هنوز تا حل اختلافات بین ایران و آمریکا راه درازی در پیش است تاکید کرد، اما افزود که "روزی تصور نمی شد که وزیران خارجه ایران و آمریکا دور یک میز بنشینند و حرف بزنند... ما فکر می کنیم در این دو سال قدم هایی به جلو برداشته ایم... در جریان انتخابات نیز گفتم که هدف دولت من کاستن از خصومت ها و سطح تنش ها (بین ایران و آمریکا) است و در این زمینه همه باید تلاش کنیم" .

 

در جریان مذاکرات هسته ای، آیت الله خامنه ای در سخنانی که بازتاب گسترده ای در رسانه های غربی داشت، گفت که "اگر طرف مقابل (یعنی آمریکا) از کج تابی های خود دست بردارد، این تجربه را می توان در مسائل دیگر ادامه داد".

 

با این همه بر خلاف انتظارات، پس از نهائی شدن توافق هسته ای موسوم به برجام، آقای خامنه ای نه تنها در مواضع خود نسبت به آمریکا تغییری نداد، بلکه به نظر کارشناسان بر شدت حملات لفظی خود نسبت به آمریکا افزود. او، اندک مدتی پس از حصول برجام، گفتمان جدیدی را در رابطه ایران و آمریکا عرضه کرد که خطر "نفوذ" آمریکا در دوران پساتحریم بود. نفوذ از چه طریق؟ به گفته آقای خامنه ای، از طریق تاثیرگذاری بر " نخبگان، افراد موثر، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران". رهبر ایران در مرداد ماه امسال به فاصله اندکی پس از حصول توافق جامع اتمی با گروه ١+۵ برای اولین بار درباره آنچه "خطر نفوذ" می خواند هشدار داده و گفت که مقام‌های آمریکایی در توافق جامع اتمی با ایران قصد دارند راهی برای نفوذ در این کشور پیدا کنند، اما "ما این راه را به طور قاطع خواهیم بست."

 

با نزدیکتر شدن انتخابات، آقای خامنه ای موضوع نفوذ را به این مسئله کشاند و گفت: "مردم در باب انتخابات باید خیلی متوجه این باشند. اگر فرض کنیم عنصر نفوذی به شکلی وارد مجلس شورای اسلامی بشود یا وارد مجلس خبرگان بشود یا در ارکان دیگر نظام نفوذ بکند، مثل موریانه از داخل میجود و پایه‌ها را سست می کند و فرو می ریزد. قضیه این‌جوری است. مسئله نفوذ خیلی مهم است."

 

از دل این گفتمان جدید، نظریه "پروژه شماره چهار دشمن"، یعنی آمریکا، برای ضربه زدن به انتخابات بیرون آمد که در هفته نامه "خط حزب الله" و در پایگاه اینترنتی آیت الله خامنه ای منتشر شد. نظریه بر این اصل استوار است که آمریکا در پی شکست ٣ پروژه قبلی خود، اینک به دنبال "نفوذ افراد ناصالح و کسانی (است) که دلشان دنبال حرف آمریکاست".

 

ظاهرا، به دنبال طرح مسئله نفوذ، بسیاری انتظار دارند که کاندیداهای اصلاح طلب و حتی اصولگرایان منتقد از صافی شورای نگهبان عبور نکرده و بطور گسترده از سوی شورای نگهبان رد صلاحیت شوند.

 

اوباما و دولت او ضمن اینکه توانستند به نحوی تقریبا بی سابقه جناح تندرو و حامی اسرائیل را در کنگره آن کشور، در ارتباط با بحران هسته ای ایران به حاشیه برانند، موفق شدند وجهه جدید و صلح طلبی در ایران برای آمریکا بسازند و موقعیت میانه روها و حامیان تعامل با آمریکا در ایران را تقویت کنند. آیت الله خامنه ای برای خنثی کردن این وضعیت و برای اینکه هرگونه شبهه ای در مورد قضاوت وی نسبت به آمریکا از میان برود، گفت: آمریکا "اهل خدعه است. به لبخند و به ماسکی که او بر چهره زده نمی شود اعتماد کرد. من به شما عرض بکنم، آمریکای دوران ریگان و آمریکای دوران بوش با آمریکای امروز هیچ فرقی ندارند، هیچ تفاوتی ندارند... سیاست های آمریکا در مقابل اسلام و در مقابل جمهوری اسلامی، سیاست های ثابتی بوده. البته روش هایشان متفاوت است؛ یکی این روش را دنبال می کند، یکی آن روش را دنبال می کند".

 

به نظر می رسد که دلیل این موضعگیری آیت الله خامنه ای به دلیل نرمشی بود که وی در جریان مذاکرات هسته ای از خود نشان داد؛ از عدم واکنش به قدم زدن ظریف با جان کری در کنار دریاچه لمان ژنو گرفته تا سکوت در مورد دست دادن او با اوباما و شکسته شدن چندین خط قرمز، از جمله عدم لغو تحریم ها از سوی آمریکا بلکه تعلیق آنها. این وضعیت، ممکن بود که رهبر ایران را از دید محافظه کاران در مظان اتهام نرمش بیش از حد در مقابل آمریکا قرار دهد. ظاهرا برای از میان بردن این شبهه بود که رهبر ایران پس از به نتیجه رسیدن توافق هسته ای بر شدت حملات لفظی خود به آمریکا افزود.

 

آیت الله خامنه ای نمی تواند نیروهای محافظه کار و تندرو را که بدنه اصلی حامیان نظام را تشکیل می دهند نادیده بگیرد. او همزمان با تشدید مواضع خود نسبت به آمریکا به حمایت از جریان مزبور در مقابل میانه روها پرداخت. وی گفت: "یک عادتی هم در بعضی پیدا شده است که همین‌طور مدام تکرار می کنند تندروها، تندروها... بعضی، وقتی می گویند تندروی، جریان حزب‌اللهی و مؤمن مورد نظرشان است." او ضمن محکوم کردن حمله به سفارت عربستان و اینکه "کار بسیار بدی بود، کار غلطی بود و هر کسی کرده باشد کار غلطی است" عنوان کرد که جریان حزب اللهی "سینه چاک انقلابند" و کسانی را که می خواهند این موضوع را وسیله ای کنند که به عنوان "تندرو... جوانهای انقلابی را، که هم انقلابی‌اند... و هم خیلی اوقات عقلشان و فهمشان از بعضی از بزرگ‌ترها خیلی بیشتر است... مورد تهاجم قرار بدهند"، شدیدا به باد انتقاد گرفت.

 

اما موضوع جالب توجه این است که علیرغم این موضعگیری ها، سیاست های ایران، در عمل، نسبت به آمریکا، از نرمش قابل ملاحظه ای حکایت می کند. از جمله، می توان از آزادی سریع ملوانان آمریکایی که وارد آبهای ایران شده بودند و نیز آزادی آمریکایی های زندانی در ایران، به خصوص جیسون رضائیان که به جرم جاسوسی محاکمه شده بود یاد کرد. آزادی رضائیان و ۴ آمریکایی دیگر در ازای آزادی ٧ ایرانی تبار از زندان های آمریکا صورت گرفت که در ارتباط با نقض تحریم هایی که آمریکا علیه ایران وضع کرده بود متهم یا محکوم به زندان شده بودند.

 

در موردی دیگر، علیرغم اینکه آیت الله خامنه ای گفته بود که ما با آمریکا در هیچ موردی مذاکره نمی کنیم و اینکه "مذاکره با آمریکا یعنی نفوذ"، در پی دیدار ظریف و کری در آبان ماه در وین، وزارت خارجه آمریکا طی بیانیه ای رسمی اعلام کرد که دیدار ظریف و کری علاوه بر موضوع برجام درباره مسایل غیر هسته ای از جمله وضعیت بازداشتی های آمریکا در تهران بوده است. خبرگزاری دولتی ایرنا نیز طی خبری اعلام کرد ظریف، با تایید بالاترین مقامات عالی کشور برای مذاکره درباره سوریه به دیدار جان کری رفته است.