تغییرات اقلیمی ناگهانی و سقوط تمدن‌های باستانی در فلات ایران

ویرانه‌های تمدن اکد در شوششواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که تشکیل پراکنده نخستین جوامع بشری در فلات ایران، ناحیه میان‌رودان (بین‌النهرین) و باختر دریای مدیترانه که به آن لقب گهواره تمدن‌ داده‌اند، به دوازده هزار سال پیش باز می‌گردد.

 

بر اساس بررسی‌ها، اولین جوامع روستایی در این ناحیه حدود هفت هزار سال پیش شکل گرفته و نخستین هسته‌های شهری و تمدن‌های اولیه، آنگونه که در تاریخ به آن اشاره شده است، حدود پنج‌هزار سال پیش پدیدار شده‌اند.

 

شرایط مناسب محیطی، خاک حاصل‌خیز و توانایی بالا در مدیریت توزیع منابع به ویژه منابع آب، از دلایل اصلی شکل‌گیری و گسترش این تمدن‌ها به حساب می‌آیند.

 

از آنجایی‌که ارکان اصلی اقتصاد ساکنان فلات ایران و ناحیه میان‌رودان بر پایه کشاورزی، دامداری و صادرات چوب و الوار استوار بوده، امکان تأثیر تغییرات اقلیمی ناگهانی بر این جوامع دور ار ذهن نیست.
ویرانه‌هایی در ترکیهاگرچه دانشمندان علوم زمین و دیرینه-اقلیم‌شناسان پیشتر هم به تأثیر تغییرات اقلیمی بر گسترش یا افول جوامع بشری همچون تمدن اکد در ناحیه میان‌رودان اشاره کرده بودند، نبود داده‌های دیرینه-اقلیمی جامع و دقیق از نظر زمانی، دستیابی به یک تصویر واضح و نسبتا قابل اطمینان را دشوار ساخته بود.

 

افزون بر این، پژوهش‌های دیرینه-اقلیمی اندکی در فلات ایران و ناحیه میان‌رودان انجام شده و در همان پژوهش‌های اندک، نشانگرهای اقلیمی مورد بررسی تنوع کافی نداشته‌اند و این چالشی دوچندان را پیش روی پژوهشگران قرار داده بود.

 

فلات ایران و ناحیه میان‌رودان بخشی از منطقه آسیای جنوب غربی است، از دریای مدیترانه تا پاکستان که شبه جزیره عربستان را نیز شامل می‌شود.

 

منطقه آسیای جنوب غربی از دیدگاه هواشناسی یکی از مناطق بسیار پویای جهان محسوب می‌شود که اقلیم آن را برآیند اندرکنش جبهه پر فشار سیبری، بادهای غربی مدیترانه‌ای و بادهای موسمی اقیانوس هند (مونسون) کنترل می‌کند.

 

هرگونه تغییر در عملکرد، شدت و موقعیت مکانی این ساز و کارها سبب تغییر در میزان رطوبت و ورود ریزگردها به فلات ایران و ناحیه میان‌رودان می‌شود.
پرسپولیس (دوران هخامنشی)بررسی شیوه تغییرات رفتاری این ساز و کارها در طول زمان به پژوهشگران کمک می‌کند تا شرایط اقلیمی دهه‌ها و صده‌های آینده را با دقت بیشتری پیش بینی کنند و تصویر روشن تری از اثرات احتمالی این تغییرات اقلیمی بر روی سامانه‌های زیستی و جوامع انسانی در منطقه داشته باشند.

 

قرارگیری ایران در کمربند خشک نیمکره شمالی و همچنین نزدیکی آن به کانون‌های اصلی تولید ریزگرد در ناحیه، اهمیت مطالعات جامع دیرینه-اقلیمی را در مناطقی چون فلات ایران دو چندان کرده است.

 

در این پژوهش که حاصل همکاری تنگاتنگ دانشمندان علوم زمین، دیرینه‌اقلیم شناسان و مورخان ایرانی و غیر ایرانی است، از بررسی رسوب‌های حاشیه دریاچه نئور اردبیل در شمال‌باختری ایران، مجموعه‌ای از داده‌های دیرینه-اقلیمی با دقت زمانی بسیار بالا بدست آمد که تغییرات ناگهانی اقلیمی را در سیزده هزار سال گذشته به روشنی به نمایش گذاشت.
تغییرات میزان عنصر تیتانیوم بیانگر دوره‌های ورود ریزگرد بوده بنابراین بعنوان نشانگری برای دوره‌های خشک بکار رفته است. دوره‌هایی که با نوار عمودی نارنجی مشخص شده‌اند مبین میزان عنصر تیتانیوم بالا بوده که نشانه دوره‌های خشک است. نوارهای افقی قرمز دوره‌های خشکی نیمکره شمالی در پنج هزار سال گذشته هستند که بر اساس داده‌های دیرینه-اقلیم این نیمکره تنظیم شده‌اند. نوارهای قهوه‌ای و سیاه به ترتیب معرف دوره‌های خشکسالی و قحطی در فلات ایران، منطقه میان‌رودان و ناحیه شرق مدیترانه است که بر مبنای جمع‌بندی داده‌های تاریخی و باستان‌شناسی موجود ترسیم شده‌اند. بخش بالای نمودار، تغییر تمدن‌ها در فلات ایران و منطقه شمال میان‌رودان، از سه هزار پیش از میلاد تا عصر حاضر را نشان می‌دهد. پیکان‌ها هم همزمانی تغییر حکومت‌ها و بروز دوره‌های خشک را نشان می‌دهندویژگی‌هایی که پژوهش حاضر را از نمونه‌های مشابه پیشین متمایز می‌سازد دقت زمانی بسیار بالا، تنوع فراوان نشانگرها و همخوانی آن‌ها با داده‌های دیرینه اقلیم موجود در نیمکره شمالی است که به یافته‌های این پژوهش اهمیت فرامنطقه‌ای می‌دهد.

 

یکی از یافته‌های در خور توجه این پژوهش آن است که نشان می‌دهد بین ۹۰۰۰ تا ۶۰۰۰ هزار سال پیش، فلات ایران یک دوره با آب و هوای مرطوب را تجربه کرده است و از حدود ۶۰۰۰ سال پیش و همزمان با تغییر انرژی دریافتی از خورشید به‌دلیل تغییرات دوره‌ای در مدار کره زمین، تناوب دوره‌های خشک با ریزگرد فراوان به نسبت دوره‌های مرطوب با ریزگرد کم بطور چشمگیری افزایش یافته است.

 

دقت زمانی بسیار بالای داده‌های اقلیمی این پژوهش، که بر پایه سن سنجی‌های فراوان با کربن ۱۴ استوار است، امکان مقایسه را با شواهد باستان شناسی و تاریخی فراهم آورده است.

 

نتایج این مقایسه، همزمانی دوره‌های خشک‌سالی و قحطی در فلات ایران، منطقه میان‌رودان و همچنین شرق مدیترانه را با شرایط خشک آب هوایی حاکم بر منطقه در طول پنج‌هزار سال گذشته روشن می‌سازد.

 

رخداد تغییرات اقلیمی در منطقه در قالب دوره‌هایی با ریزگرد فراوان از پنج‌هزار سال پیش تا کنون نشان می‌دهد که افول تمدن‌هایی چون تمدن اکد، تمدن اور سوم، امپراتوری ایلام، پادشاهی ماد، امپراتوری هخامنشی، پادشاهی پارت یا اشکانی، امپراتوری ساسانی و حکومت صفوی با دوره‌های شاخص خشکی در منطقه همزمان بوده است.

افزون بر این، شواهد بدست آمده از پژوهش‌های مکمل بر مبنای تغییر گونه حشرات و گرده گیاهان نشان می‌دهد که زمان شکل گیری جوامع کوچ نشین در شمال‌باختری ایران به ۶۵۰۰ سال پیش باز می‌گردد.

 

اگرچه از دیدگاه سنتی ظهور و افول تمدن‌ها بر پایه شاخص‌های گوناگونی چون شرایط سیاسی-اقتصادی-اجتماعی حاکم بر جامعه بنا شده، پژوهش حاضر روشن می‌کند که نقش تعیین کننده شرایط آب و هوایی را در تبیین سرنوشت تمدن‌ها نباید از نظر دور داشت.

 

در شرایطی که بشر موجبات تشدید تغییرات اقلیمی را فراهم آورده است و با سوء مدیریت منابع آب، بسیاری از مناطق مسکونی کره زمین را با شرایط بحرانی روبرو کرده است، نگاهی به گذشته چندین هزار ساله فلات ایران می‌تواند راهنمایی برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.

 

این پژوهش به سرپرستی دکتر علی پورمند در دانشکده علوم زمین-دریا مدرسه روزنستیل دانشگاه میامی و با حمایت بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF) به اجرا درآمده است. پژوهشگران انستیتوی علوم دریایی ویرجینیا (VIMS)، پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران (INIOAS)، انستیتوی پژوهش‌های تنوع زیستی و زیست-بوم مدیترانه فرانسه (IMBE)، دانشگاه کالیفرنیای جنوبی (USC) و دپارتمان تاریخ دانشگاه کالیفرنیا-ارواین (UCI) در این تحقیق همکاری کرده‌اند.