حکایت فرش‌هایی که یتیمان ارمنی بافتند

سرگذشت دو فرش، که یکی از آنها به جان کالوین کولیج از روسای جمهور آمریکا هدیه شده بود و دیگری اخیرا در خانه ای در شهر سن دیه گو کالیفرنیا پیدا شده، کمک می‌کند تا تاریخچه اولین کمک‌های بشردوستانه آمریکا و سرنوشت فاجعه بار ارامنه در ترکیه صد سال پیش را بهتر بشناسیم.

 

مگی مانگاساریان- گوشین در ژوئیه سال گذشته به محض اینکه وارد خانه الیبِت کونزلر ۹۷ ساله شد اهمیت چیزی را که آنجا یافت متوجه شد.

 

در کف اتاق نشیمن فرشی رنگارنگ و زیبا با هشتصد هزار گره دستباف پهن شده بود. این فرش با طرح هایی از گل و بوته، آهوهای در حال جست و خیز و یوزپلنگان با چنان زیبایی و دقتی بافته شده بود گو اینکه همه آنها زنده‌اند. برای خانم مانگاساریان- گوشین کاملا روشن بود که این فرش تکه ای گمشده و خارق العاده از تاریخ است.

 

این فرش توسط یتیمان پناهجویی که از کشتار حدود یک میلیون و پانصد هزار نفر از ارامنه در سال ۱۹۱۵ و در دوران حکومت عثمانی جان سالم به در برده بودند بافته شده.

 

کشتاری که امروزه بسیاری از مورخان و پژوهشگران آن را یک نسل کشی تلقی می کنند. در آن سالها بیش از سه هزار تخته فرش بافته شد و به آمریکایی هایی که با اعانه‌های خود هزینه نگهداری این کودکان را پرداخت می کردند هدیه شد.

این تخته فرش مشخص بیش از ۷۰ سال در منزل الیبت کونزلر، ناشناخته باقی ماند. همراه او از لبنان به آمریکا، نیویورک، نیوهمپشایر و بالاخره به سن دیه گو شهری که او همراه خانواده‌اش ساکن شد، سفر کرد.

 

خانم مانگاساریان- گوشین مدیر موزه آرارات- اسکیجیان در کالیفرنیا که ویژه اشیاء باستانی و عتیقه ارمنی است، می گوید: "من احساس می کردم که این فرش ویژه‌ای است، چون هیچگاه در عمرم چنین فرشی ندیده بودم."

 

اکنون در صدمین سالگرد این کشتار، فرش دستباف یتیمان و موارد دیگری نظیر آن، یادگارهایی هستند از اولین کمک های بشردوستانه آمریکا که به ارمنی‌ها کمک خواهند کرد تا با بخش مهم و هر چند دلخراشی از میراث خود ارتباط برقرار کنند.
کمیته آمریکایی کمک رسانی به خاور نزدیک در استفاده از پوستر در کارزار خود پیشرو بودکمیته آمریکایی کمک به سوری‌ها و ارامنه که امروزه با عنوان بنیاد خاور نزدیک شناخته می شود، اولین کارزار غیر حزبی برای کمک های بشردوستانه بوده که در تاریخ آمریکا شکل گرفت.

 

این کارزار برای کمک به ارامنه، آشوری ها و یونانی هایی شکل گرفت که در اوایل جنگ جهانی اول توسط ترکهای عثمانی مجبور به کوچ و تبعید شده، گرسنگی کشیدند و یا به قتل رسیدند.

 

در سالن های سینما مواد غذایی مثل قوطی شیر جمع آوری می شد و جکی کوگان بازیگر خردسالی که در فیلم چاربی چاپلین به نام "کودک" بازی کرده برای جمع آوری کمک مالی با شور زیادی فعالیت می کرد.

 

بیش از ۱۱۰ میلیون دلار که برای آن زمان پول بسیار زیادی بود، برای ساختن مدرسه، پرورشگاه و سایر امکانات جمع آوری شد. این کمکها جان تعداد زیادی از پناهجویان و از جمله بیش از صد هزار کودک بی سرپرست ارمنی را نجات داد.

 

جیکوب، پدر الیبت کونزلر یک میسیونر سوئیسی بود که به عنوان مدیر امور کودکان بی سرپرست برای این بنیاد کار می کرد و کودکان را از اورفا در ترکیه با پای پیاده، گاری و چارپایان به روستای کوهستانی غزیر در لبنان منتقل می کرد.

 

پس از استقرار کودکان در محیط پرورشگاه، او کارگاه های قالیباقی برایشان دایر کرد و با کمک هووهانس تاسچیان از اساتید ارمنی فرشبافی به بیش از هزار و چهارصد دختر ارمنی فنون بافندگی، رنگرزی و نقش‌زنی را آموزش داد.

به این شکل کودکان حرفه ای یاد می گرفتند که با آن بتوانند امرار معاش کنند و در عین حال از محل فروش فرش ها، بخشی از هزینه های این بنیاد تامین می شد.

 

جیکوب و هسرش الیزابت که کودکان از روی محبت آنها را بابا و مامان صدا می کردند، به تنهایی مسئول نجات جان بیش از هشت هزار کودک بی سرپرست ارمنی هستند. علاقه کودکان به آنها آنقدر زیاد بود که تصمیم گرفتند برای این خانواده یک فرش ببافند.

 

از الیبت کونزلر که خردسالترین فرزند خانواده بود خواستند که رنگها را انتخاب کند و او بالاخره آبی را انتخاب کرد. کودکان بی سرپرست با دست خود این فرش را بافتند و خانواده کونزلر بعدها در نهایت آن را به الیبت دادند و کمی پس از پایان جنگ جهانی دوم فرش را برای او به نیویورک فرستادند.

 

پولی مارشال، جوانترین دختر الیبت کونزلر که قرار است فرش را به ارث ببرد، به یاد دارد که در سنین کودکی با خواهران و برادران خود روی فرش تیله بازی می کردند. آنها گل و بوته های نقش فرش را به عنوان باغ بهشت در زمین بازی خود می گنجاندند.

 

او می گوید:"این فرش بخش دایمی از زندگی روزمره ما بود و امروز نوه ها و نتیجه های مادرم روی آن بازی می کنند. من دوست دارم اینطور تصور کنم که روح دختران یتیمی که این فرش را بافتند هنوز هم در تار و پود آن زنده است و به همین خاطر است که نسل به نسل بچه ها را به خود جذب می کند."

 

نکته دیگری که فرش خانواده کونزلر را بسیار ویژه می کند این است که آن را جفت تخته فرشی می دانند که به نشانه قدردانی از سوی بنیاد کمک رسانی خاور نزدیک در سال ۱۹۲۵ به جان کالوین کولیج رئیس جمهور وقت آمریکا اهدا شد.

هر چند فرش خانواده کونزلر کوچکتر است ولی در نقش و نگار هر دوی آنها گل و بوته، جانوران، تمثالها و طرح های نمادین ارمنی مشابهی به کار برده شده است.

 

سال گذشته که فرش کولیج در یکی از تالارهای کاخ سفید به نمایش گذاشته شد پولی مارشال با احساس فراوانی به دیدن آن رفت و حتی یک لحظه، یواشکی به پشت ریسمانی که جلوی آن قرار داشت رفت و فرش را لمس کرد.

 

او می گوید: "برای من مثل رشته پیوندی با پدر و مادر بزرگم بود که هیچوقت آنها را ندیده ام. احساس می کردم که دارم همه کسانی را که در بافتن فرش نقش داشتند لمس می کردم. واقعا نماد بسیار خیره کننده ای از آن انسانها و شرایطی است که با آن مواجه بودند."

 

وقتی که مگی مانگاساریان- گوشین از الیبت کونزلر خواست تا اجازه دهد که این فرش را به نمایش بگذارند او بدون هیچ ملاحظه ای پذیرفت. او فکر کرد که اگر مردم نتوانسته اند فرش کاخ سفید را ببینند که تقریبا تمام عمرش در انبار بوده، باید این امکان را داشته باشند که جفت آن را ببینند.

 

اکنون قرار است این فرش در موزه آرارات- اسکیجیان به نمایش گذاشته شود.

پولی مارشال جوانترین دختر الیبت کونزلر می گوید: "اگر این فرش می تواند از اندوه مردم بکاهد و یا به ارتباط آنها با میراثشان کمک کند، دادن آن برای نمایش در موزه حداقل کاری است که ما می توانیم بکنیم."

 

هراتچ کوزیبیوکیان فرزند خانواده ای با سه نسل سابقه بافندگی و رئیس انجمن فرشهای ارمنی می گوید جامعه جهانی ارامنه به مرور به تاثیر داستانهایی که در فرش ها نهفته است واقف می شود.

 

هراتچ کوزیبیوکیان که به کشف شباهت ها بین فرش خانواده کونزلر و فرش کولیج کمک کرده می گوید: "تاریخ ما ارامنه در جاهای محدودی ثبت شده، یکی از آنها موسیقی و دیگری فرش‌های ماست."

 

اما فرش ها بخش های کمتر شناخته شده ای از تاریخ ارامنه را نیز بازگو می کنند.

 

امسال کمیته ملی ارمنی‌های آمریکا کارزاری را با عنوان "آمریکا از تو متشکریم: ستایشی از بنیاد کمک رسانی خاور نزدیک" به راه انداخته که هدف آن قدردانی از این نهاد برای نجات جان کودکان بی سرپرست ارمنی و سایر جان به در بردگان از این کشتار است.

شانت ماردیروسیان نوه یکی از افرادی است که از این کشتار جان سالم به در برده و امروزه رئیس هیت امنای بنیاد کمک رسانی خاور نزدیک است. او می‌گوید داستان کمکهای سخاوتمندانه آمریکا در آن دوران می تواند به برطرف کردن شکاف در هویت نسل های سوم و چهارم ارامنه آمریکا کمک کند. امروزه پس از ارمنستان و روسیه، آمریکا بیشترین تعداد ارامنه جهان را در خود جای داده است.

 

شانت ماردیروسیان می گوید:"من به این داستان به شدت افتخار می کنم. آمریکایی ها در مورد ارامنه ای که هزاران کیلومتر دورتر زندگی می کردند چیزی نمی دانستند ولی به آنها کمک کردند. در واقع می توان گفت که اگر آن کمک ها نبود نسلی کاملی از ارمنی هایی که امروزه اینجا زندگی می کنند زنده نبودند."