نشانه شناسی 'مجلس ختم' و 'تسلیت' در سیاست ایران

حضور رهبر جمهوری اسلامی در مراسم ترحیم مادر حسن روحانی، رفتاری کم سابقه بود. آیت الله خامنه ای در دوران رهبری خود، در مواقعی انگشت شمار در مجلس ترحیم برخی افراد چون محمدرضا مهدوی کنی، عزیز الله خوشوقت، مجتبی تهرانی، علی مشکینی و خدیجه ثقفی (همسر آیت الله خمینی) حاضر بوده است.

 

اما وی در چنان مواقعی، اغلب "میزبان" مراسم ترحیم در بیت رهبری (حسینیه امام خمینی) بوده و به لحاظ پروتکلی، انگار سایر شرکت کنندگان را به حضور می پذیرفته است. در حالی که در پی درگذشت مادر حسن روحانی، آقای خامنه ای در مراسم بزرگداشتی که توسط ریاست جمهوری و در مسجد سپهسالار (مجموعه شهید مطهری) برگزار شده حضور یافته است. درست مانند زمان بعد از درگذشت پدر محمود احمدی‌نژاد در خرداد ۱۳۸۵، که روابط رهبر و رئیس دولت نهم در بهترین شرایط قرار داشت.

 

عکس های حضور رهبر جمهوری اسلامی در مراسم ترحیم مادر رئیس جمهور، البته تنها تصاویر خبرسازی نبوده که پس از درگذشت مادر آقای روحانی منتشر شده است: چند روز پیش از آن هم، عکسی از جان کری وزیر امور خارجه آمریکا خبرساز شده بود که با حضور در اقامتگاه برادر گریان رئیس جمهور (حسین فریدون)، در حالتی عاطفی دست های خود را برای در آغوش گرفتن وی باز کرده بود. احتمالا بسیاری از ناظران آن تصویر را هم، مانند تصویر حضور امروز، اقدامی "برای نمایش حسن نیت در زمانی حساس" تلقی کرده بودند.
عکس های مراسم ترحیم مادر حسن روحانی، تنها تصاویر خبرسازی نبوده که پس از درگذشت متوفی منتشر شده استبرداشت های سیاسی صورت گرفته بر مبنای چنین عکس هایی، یادآور نوعی روش مشاهده در سیاست ایران است که شاید به تسامح بتوان آن را "نشانه شناسی مجلس ختم/تسلیت" نامید.
واکنش های رهبر

در حکومت جمهوری اسلامی ایران، واکنش های شخص اول حکومت به مرگ افراد، طبیعتا همواره بیش از هر مقام دیگری خبرساز بوده است.

 

نوع واکنش آیت الله خامنه ای به درگذشت افراد، به ملاحظات مختلفی بستگی دارد که بعضی از آنها ممکن است لزوما سیاسی نباشند. به عنوان نمونه، ظاهرا تاکنون رسم نبوده است که رهبر ایران برای حضور در مراسم خاکسپاری یا بزرگداشت کسی از پایتخت خارج شود.

 

حتی در پی درگذشت خواهر آیت الله خامنه ای در دوم فروردین ماه، برادر متوفی در مراسم اقامه نماز میت بر پیکر وی در قم حضور نیافت. همان طور که پس از درگذشت رئیس اسبق مجلس خبرگان رهبری علی مشکینی در مرداد ۱۳۸۶ نیز، آقای خامنه ای برای اقامه نماز میت به قم نرفت، اگرچه بعدا در تهران برای او مراسم بزرگداشت گرفت.

 

شخص اول حکومت، البته بعد از درگذشت محمدرضا مهدوی کنی رئیس سابق مجلس خبرگان رهبری در مهر ۱۳۹۳، در تهران بر جنازه او نماز میت خواند. او همچنین در اسفند ۱۳۹۱ برای عزیزالله خوشوقت و در دی ۱۳۹۱ برای مجتبی تهرانی نماز میت خواند که این دو نماز آخر، به دلیلی ویژه خبرساز شدند؛ چون نه آقای خوشوقت و نه آقای تهرانی رسما جزو مقام های ارشد حکومتی نبودند - هرچند هر دو به نظریه پردازی برای برخورد تند با مخالفان حکومت اشتهار داشتند.

 

رهبر جمهوری اسلامی در عین حال، به عنوان جانشین آیت الله خمینی، استثنائا برای بازماندگان ارشد بیت او نیز نماز میت خوانده است: در فروردین ۱۳۸۸ برای خدیجه ثقفی و در اسفند ۱۳۷۳ برای احمد خمینی.
آیت الله خامنه ای در مراسم اقامه نماز میت برای خواهر خود حضور نداشتبعد از حضور فیزیکی در مراسم بزرگداشت یا اقامه نماز، صدور پیام تسلیت مهم ترین شیوه واکنش رهبر به درگذشت افراد بوده است. این واکنش نیز، طبیعتا مستقل از ملاحظات سیاسی نبوده است.

 

به عنوان نمونه، آیت الله خامنه ای در پی درگذشت مادر محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق در بهمن ۱۳۹۳، پیام تسلیت صادر کرد. این در حالی است که وی به دنبال درگذشت خواهر محمد خاتمی رئیس جمهور اسبق در اسفند ۱۳۹۳، به جای آقای خاتمی به مادر وی تسلیت گفت که بازتابی از ملاحظات سیاسی رهبر ارزیابی شد. البته محمد خاتمی یک ماه بعد در پی درگذشت خواهر آیت الله خامنه ای، به نمایندگی از مجمع روحانیون مبارز به آقای خامنه ای پیام تسلیت داد که این اقدام هم، به نوبه خود بازتابی از منش سیاسی او تلقی شد.

 

رهبر جمهوری اسلامی پیش از آن هم در مواردی دیگر، از طریق نحوه انعکاس دیدگاه های سیاسی خود در پیام های تسلیت خبرساز شده بود.

 

به عنوان نمونه او در فروردین ۱۳۹۰، به دنبال درگذشت پدر میرحسین موسوی – که با وی نسبت فامیلی داشت – ترجیح داد تا حد ممکن از فرزند سرسخت متوفی فاصله بگیرد: او محمد محمدی گلپایگانی رئیس دفتر خود را به خانه برادر میرحسین موسوی فرستاد تا درگذشت پدر وی را شفاها تسلیت بگوید.

 

این شیوه مرزبندی رهبر ایران در هنگان صدور پیام تسلیت، به نوعی یادآور شیوه تسلیت گویی او بعد از درگذشت مهدی بازرگان در بهمن ۱۳۷۳ بود؛ زمانی که آقای خامنه ای با ارسال نامه ای خصوصی به یدالله سحابی، یار مهدی بازرگان در نهضت آزادی ایران، از آقای سحابی خواست که از جانب او به خانواده بازرگان تسلیت بگوید.

 

آیت الله خامنه ای همچنین در پی درگذشت آیت الله منتظری در آذر ۱۳۸۸، خطاب به خانواده وی پیام تسلیت نامتعارفی را فرستاد که در آن، دعا می کرد خداوند "ابتلائات دنیوی" این مرجع تقلید منتقد را "کفاره" برخی اقدامات وی در زمان حیاتش قرار دهد.
پیچیدگی غیرضروری

آمیختگی معادلات سیاسی با واکنش های آیت الله خامنه ای به درگذشت افراد، هرچند تیترهای هیجان انگیزی را برای رسانه ها ایجاد می کند، اما به پیچیدگی هایی منحصر به فرد نیز می انجامد.

 

بخش مهمی از این پیچیدگی ها، ناشی از جریان پیوسته اخراج افراد از حکومت ایران است. پدیده ای که نتیجه آن، ایجاد مجموعه در حال گسترشی از مقام های سابق - یا فعلی- است که الزام رهبری نظام به مرزبندی با آنها، به طرح سوالاتی دشوار بعد از درگذشت مقام ها و بستگان آنها منجر می شود.

 

به عنوان نمونه، اگر رئیس جمهور اسبق ایران قصد حضور در مجلس بزرگداشت مادر رئیس جمهور فعلی را داشت، آیا باید دستگاهی امنیتی مانع از حضور وی می شد تا وی و آیت الله خامنه ای همزمان در جلسه ای حضور نداشته باشد؟ آیا باید اجازه حضور داده می شد اما کسانی بسیج می شدند تا جلوی عبور محمد خاتمی از نزدیکی آقای خامنه ای یا ارسال عکس از مراسم را بگیرند؟

 

مشکل بتوان تصور کرد که این جنس از سوالات، در کشورهای دیگر دنیا در شمار دغدغه های سیاسی پیچیده مسئولان حکومتی باشند.