خودنگاره داوینچی دور از دسترس هیتلر
یکی از مشهورترین خودنگاره‌های جهان به زودی در نمایشگاهی نادر در شهر تورین ایتالیا به نمایش عمومی گذاشته می‌شود. اطلاعات بسیار اندکی درباره این خودنگاره ۵۰۰ ساله لئوناردو داوینچی در دست است؛ اثری که در شرایطی شکننده قرار دارد و گچ قرمز رنگ طراحی آن در حال محو شدن است. با این حال بعضی‌ها بر این باورند که این اثر هنری دارای قدرتی ماورائی است.
تورینی‌ها به این افسانه عقیده دارند که نگاه خیره داوینچی در این خودنگاره، به قدری سخت و قدرتمند است که هر فردی آن را ببیند، از قدرتی عظیم اشباع خواهد شد.
بعضی‌ها می‌گویند دلیل منتقل کردن این اثر هنری در زمان جنگ جهانی دوم از تورین به رم به همین قدرت ماورایی مربوط می‌شد و ارتباطی با ارزش فرهنگی و اقتصادی این اثر نداشت. بر اساس این باور، همان قدرت ماورایی مانع از آن شد که این اثر به دست هیتلر بیفتد و قدرتی دوچندان به او بدهد.
دلیل آن انتقال هر چه باشد، در این نکته تردیدی نیست که در زمان جنگ جهانی دوم این تابلو تنها اثری بود که از مجموعه باارزش طراحی‌ها و دست‌نوشته‌های داوینچی در کتابخانه سلطنتی تورین برداشته و به محلی دیگر منتقل شد.
جیووانی ساکانی، مدیر کنونی کتابخانه، می‌گوید هیچ کس حتی نمی‌داند این اثری هنری دقیقا کجا مخفی شده بود: "برای پیشگیری از دست یافتن نازی‌ها به این اثر، انتقال آن به رم به شکل کاملا ناشناس و در قالب عملیاتی شبیه به عملیات‌های جاسوسی انجام شد".
به گفته ساکانی به دلیل دشواری‌های فراوانی که در آن زمان وجود داشت، شرایط نگهداری این تابلو در اولویت نبود: "ضمن اینکه در آن زمان دانش و فناوری امروزی وجود نداشت و به همین دلیل این اثر در شرایط خوبی نگهداری نشد".
زیرزمین داوینچی
داخل کتابخانه سلطنتی تورین، فرش تروتازه قرمز رنگی پله‌ها را پوشانده است. از پله‌ها پایین می‌رویم تا به زیرزمینی طاقی‌شکل برسیم که با درهای ویژه‌ای حفاظت و به فضایی امن تبدیل شده است.
از سال ۱۹۹۸ این زیرزمین محل نگهداری خودنگاره داوینچی و هزاران طراحی و دست‌نوشته دیگر به شمار می‌رود. شیوه خاص نگهداری و مراقبت از این اثر هنری در شرایط فعلی در تضاد کامل است با شرایطی که خودنگاره داوینچی در نیمه اول قرن بیستم میلادی داشت.
روشنایی اتاق به وسیله فیبرنوری فراهم می‌شود و حتی ذره‌ای از نور طبیعی هم به این اتاق راه پیدا نمی‌کند. دمای اتاق به شکل ثابت ۲۰ درجه سانتیگراد و رطوبت آن ۵۵ درصد است. آثار موجود در این اتاق در محفظه‌هایی شیشه‌ای به نمایش گذاشته می‌شوند که به قول ساکانی "ضد همه چیز" هستند. ضمن اینکه سرتاسر اتاق از زنگ‌های هشدار و دوربین‌های امنیتی پر شده است.
ساکانی با یک چراغ قوه ویژه حفاظتی، روی سطح خودنگاره نور می‌اندازد تا میزان آسیب وارد شده به آن را نشان دهد. این آسیب‌ها به شکل نقطه‌هایی قهوه‌ای یا قرمز رنگ هستند که روی کاغذهای قدیمی ظاهر می‌شوند.
ساکانی آهی می‌کشد و می‌گوید: "این نمونه در شرایط بسیار بدی است" ۲۰۰ سال پیش آسیب‌های این اثر کمتر به چشم می‌آمد. او ادامه می‌دهد :"پایین این طراحی در سمت چپ، نام لئوناردو داوینچی به زبان لاتین و با گچ قرمز نوشته شده بود که حالا به شکل کامل محو شده است".
به دلیل آسیب شدید این طراحی و شرایط بسیار شکننده کاغذ آن، روند مرمت این اثر بسیار پیچیده خواهد بود. به گفته ساچانی، بررسی‌های طولانی و بحث‌های کارشناسی متخصصان مرمت در نهایت به این تصمیم منجر شد که "شرایط فعلی اثر به همین شکل حفظ شود". از سال ۱۹۹۸، زمانی که خودنگاره داوینچی به این زیرزمین منتقل شد، شرایط آن دیگر از چیزی که بود بدتر نشد.
ساکانی تاکید می‌کند: "این موضوع موجب آرامش خاطر ما شده است چون نشان می‌دهد الان داریم کارمان را درست انجام می‌دهیم. این را باید در نظر گرفت که این اثر دست کم ۵۰۰ سال از قدمتش می‌گذرد و روی یک کاغذ معمولی خلق شده است. به همین خاطر فکر می‌کنم این خارق‌العاده است که ما هنوز می‌توانیم این شاهکار را به نمایش بگذاریم".
داستان سر درآوردن این خودنگاره داوینچی از شهر تورین نیز به همین اندازه خارق‌العاده است. این اثر بخشی از مجموعه بزرگی بود که از سوی کارلو آلبرتو پادشاه منطقه ساووی در سال ۱۸۳۹ خریداری شد.
او یک مجموعه‌دار علاقمند به آثار هنری بود که این مجموعه را از یک دلال آثار هنری به اسم جیووانی ولپاتو خرید. مشخص نیست ولپاتو چطور به این طراحی از داوینچی دست یافت. او کل مجموعه‌ای که در اختیار داشت را ۷۰ هزار لیره رایج آن زمان قیمت گذاری کرد.
ساکانی لبخند می‌زند و توضیح می‌دهد: "در آن زمان درآمد سالانه یک پزشک هزار لیره بود و قیمت پیشنهاد ولپاتو واقعا نجومی بود. پادشاه آلبرتو موفق شد قیمت مجموعه را تا ۵۰ هزار لیره پایین بیاورد اما با این حال هشت سال طول کشید تا بتواند آن وجه را در قسط‌های مختلف بپردازد".
شاید با این قیمت‌گذاری، ولپاتو یک تاجر سنگدل به نظر برسد، اما او چنین فردی نبود. ساکانی می‌گوید: "انگیزه ولپاتو فقط مالی نبود. او در ازای تخفیفی که به پادشاه داد، درخواست کرد تا بدون دریافت هیچ حقوقی مسئول نمایش دادن این طراحی‌ها در کتابخانه سلطنتی بشود". تورین از آن زمان به خانه این خودنگاره با گچ قرمز تبدیل شد.
آیا این واقعا یک خودنگاره است؟
تاریخ خلق این اثر سال ۱۵۱۵ میلادی مشخص شده است. برخی از کارشناسان عقیده دارند تکنیک این طراحی بیشتر به کارهای داوینچی در دهه ۱۴۹۰ میلادی شباهت دارد، هر چند که سوژه طراحی یک پیرمرد است.
جمیز هال، نویسنده کتاب "خودنگاره: تاریخ فرهنگی" این اثر را متعلق به داوینچی نمی‌داند. او عقیده دارد: "داوینچی علاقه خاصی به کشیدن خودنگاره نداشت. او از طرفداران این عقیده نبود که اثر هنری باید نمایش دهنده هنرمند باشد. او به دنبال این بود که اثر هنری بیانگر کمال باشد".
از نظر هال یکی از دلایل شهرت این اثر، وجود تعداد بسیار اندکی خودنگاره از داوینچی است: "به همین خاطر همه مثل اکسیر کیمیاگری به این خودنگاره چسبیده‌اند و دست از سر آن برنمی‌دارند".
البته همه کارشناسان مانند هال به این اثر به چشم تردید نگاه نمی‌کنند. لیز رایدیل، که دو کتاب درباره خودنگاره نوشته و از سخنرانان گالری ملی پرتره در لندن است، می‌گوید: "من شخصا فکر می‌کنم که این اثر یک خودنگاره است. اما به نظر من در نهایت تشخیص این امر برای هر فردی فرق می‌کند و هر فردی خودش وقتی با اصل اثر مواجه می‌شود باید در این مورد تصمیم بگیرد".
رایدیل عقیده دارد بیشتر مردم دلشان می‌خواهد باور کنند این چهره خود داوینچی است "به خاطر جایگاه بسیار والایی که او دارد... من فکر می‌کنم ما حالتی بین خوف و تحسین برای یک نابغه قائل هستیم، بنابراین اگر این خودنگاره به یک نابغه تعلق دارد، دلمان می‌خواهد که ببینم او چه شکلی بوده است".
جیووانی ساکانی به عنوان مدیر کتباخانه سلطنتی هیچ تردیدی درباره این اثر ندارد: "این یک خودنگاره است...هر کس که مقابل این طراحی می‌ایستد زبانش بند می‌آید. اولین چیزی که مردم بعد از بیرون آمدن از آن شوک می گویند این است که "این اثر لرزه به جانم انداخت". قدرت بیانی این چهره با توانایی و احساساتی در ارتباط است که فقط لئوناردو آنها را در اختیار داشت".
در هفته‌های پیش رو درهای کتابخانه سلطنتی برای نمایش این اثر از ساعت ۹ صبح تا شش بعدازظهر به روی بازدیدکنندگان باز می‌شود. اما در هر ساعت فقط ۵۰ نفر می‌توانند به زیرزمین به شدت محافظت شده کتابخانه وارد شوند. دمای زیرزمین در آن مدت، کمی کمتر از ۲۰ درجه خواهد بود تا با در نظر گرفتن دمای بدن بازدیدکنندگان، مجموع دمای محل نمایش اثر ضربه‌ای به وضعیت نگهداری آن وارد نکند.
در این نمایشگاه ۸۰ شاهکار به نمایش گذاشته خواهد شد که آثار متاخرتر داوینچی، رافائل، رامبراند، پروجینو و فان دایک از جلمه آنها به شمار می‌روند. با این حال مرکز توجه اصلی بسیاری از بازدیدکنندگان، این خودنگاره خواهد بود تا از این بخت کمیاب استفاده کنند که چهره مغز متفکر هنر رنسانس را ببینند.
البته شاید بازدیدکنندگان انگیزه دیگری هم در سر داشته باشند. گفته می‌شود بعضی از دانشجوها قبل از رفتن سر جلسه امتحان، آخرین مرور درس‌های خود را در بخشی از کتابخانه انجام می‌دهند که بالای زیرزمین قرار دارد. افسانه‌ها از این می‌گویند که درس خواندن در کنار نبوغ لئونارد می‌تواند به شما کمک کند.