ترافیک دیپلماتیک در فرودگاه اربیل
به دنبال عقب‌نشینی ارتش عراق از شهر نفت خیز کرکوک و دیگر شهرهای مورد مناقشه میان اربیل و بغداد، کردها کنترل این مناطق را به دست گرفته اند
کاوه قریشی
روزنامه نگار
به دنبال پیشروی نیروهای گروه داعش در خاک عراق، اربیل مرکز حکومت اقلیم کردستان، به محل رفت و آمد سیاستمداران و دولتمردان منطقه و جهان تبدیل شده است.
بحران اخیر عراق، چند هفته پیش با حمله نیروهای این گروه به شهر موصل در همسایگی اقلیم کردستان آغاز شد. با این حال با انتقال جنگ به مناطق جنوبی، کردها نه تنها از گزند حملات این گروه اسلام‌گرای افراطی و حامیان آن نسبتا در امان ماندند، بلکه به دنبال عقب‌نشینی کامل نیروهای ارتش از شهر نفت خیز کرکوک و دیگر شهرهای مورد مناقشه میان اربیل و بغداد، توانستند کنترل این مناطق را به دست بگیرند.
اجرای ماده ۱۴۰ قانون اساسی که بر برگزاری رفراندم در کرکوک و دیگر شهرهای مورد مناقشه تاکید دارد، یکی از مهمترین موارد اختلاف میان کردها و دولت‌های بعد از سال ۲۰۰۳ و تصویب قانون اساسی در عراق بوده است. در گذشته اکثریت مسئولیت‌های اداری مناطقی مانند کرکوک به عهده کردها بود ولی حالا کنترل کامل نظامی، امنیتی و اداری این شهرها در اختیار اربیل قرار دارد.
مقام های کرد از همان روزهای نخست پس از خروج سپاه عراق از کرکوک و دیگر مناطق محل اختلاف، اعلام کردند که وضعیت جدید برای آنها به منزله اجرای ماده ۱۴۰ است و این مناطق بار دیگر به وضعیت سابق برنخواهند گشت.
کردستان عراق به کدام سو؟
جنگ داعش و متحدان آن علیه دولت نوری مالکی، عراق را با بحران کم سابقه‌ای روبه رو کرده و امکان همگرایی و بازسازی اعتماد میان هر سه گروه اصلی جمعیتی عراق یعنی کردها، سنی‌ها و شیعیان را به حداقل رسانده است.
درحالی که شماری از گروه‌های سیاسی - اجتماعی عراق خواهان کناره‌گیری نوری مالکی و تشکیل دولتی فراگیر هستند، او با اتکا به نتایج انتخابات پارلمانی قصد دارد به رغم مخالفت‌ها برای بار سوم نخست‌وزیری خود را تمدید کند. در این انتخابات که دو ماه پیش برگزار شد، گروه مالکی با میزان سه برابر رای بیش از نزدیک‌ترین رقیبش پیروز شد و توانست ۹۲ کرسی از مجموع ۱۲۸کرسی پارلمان را به دست آورد.
تلاش نخست‌وزیر عراق برای بقا در قدرت، اختلافات درونی گروه‌های شیعه و ادامه جنگ داعش با حمایت متحدان سنی آن، برای کردها که بخشی از این منازعه نیستند فرصت های جدیدی را فراهم کرده است. آنها از مدت‌ها پیش خواهان کناره‌گیری نوری مالکی بودند و حالا میگویند تلاش‌هایشان برای اتحاد بی‌نتیجه بوده و اکنون نیز عراق وارد مرحله جدیدی شده است.
در جدیدترین اظهار نظر در ارتباط با استقلال کردستان عراق، مسعود بارزانی، رئیس دولت خودگردان اقلیم کردستان، به‌تازگی در مصاحبه با بی‌بی‌سی گفته است که در نظر دارد "ظرف چند ماه" همه‌پرسی استقلال از عراق را برگزار کند.
آقای بارزانی که اخیرا از سفر به شهر کرکوک بازگشته، پیشتر نیز در دیدار با نیکولای ملادینوف، نماینده دبیر کل سازمان ملل محتد در اربیل گفته بود مساله ماده ۱۴۰ برای کردها تمام شده است. او از سازمان ملل خواسته بود "برای احترام به گروه های اجتماعی - سیاسی کرکوک"، کردستان را در برگزاری یک همه‌پرسی شفاف یاری کند.
هفته گذشته، نچیروان بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان عراق نیز به بی‌بی‌سی گفته بود که ممکن است همه بخش های عراق نتوانند در آینده به صورت یک کشور واحد باقی بمانند. او گفت باید تاریخ عراق را به بعد و قبل از تصرف موصل تقسیم کرد. بسیاری دیگر نیز همصدا با او از احتمال تجزیه عراق در نتیجه بحران فعلی سخن گفته‌اند.
آمریکا به عنوان یکی از بازیگران اصلی عراق، از مقام های کرد خواسته است که در مسیر یکپارچگی عراق یگام بردارند. جان کری، وزیر خارجه آمریکا، در جریان سفر به اربیل "نقش کردها در کمک به دولت مرکزی جهت مقابله با چالش کنونی" را مهم ارزیابی کرد و گفت کردستان را یک ناحیه مجزا نمی‌داند و "یک عراق متحد، قوی‌تر خواهد بود."
با این حال آمریکا تا این لحظه، به طور مستقیم در باره احتمال استقلال کردستان اظهار‌نظر نکرده است.
ترکیه؛ دشمن دیروز، حامی امروز
عراق، علاوه بر آمریکا، برای ایران و ترکیه همسایگان این کشور نیز اهمیت استراتژیک دارد. در سال‌های پس از سقوط صدام حسین، مسائل این کشور همواره محل منازعه پنهانی و آشکار کشورهای جهانی و همسایه بوده است.
ترکیه که سالها از مخالفان سرسخت حکومت اقلیم کردستان بود، حالا در سایه بهبود مناسبات اقتصادی و سیاسی با این حکومت، در منازعه فعلی عراق جانب کردها را گرفته و اکنون از مهمترین متحدان استراتژیک اقلیم کردستان به شمار می‌آید.
اظهارات حسین چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه ترکیه در مصاحبه با تلویزیون کُردی زبان رووداو در اربیل، تا حدودی مواضع این کشور درقبال تحولات عراق را روشن میکند. او گفته است: "کردهای عراق برای مکان، نام و شیوه سرزمینی که در آن زندگی می‌کنند خودشان تصمیم‌گیری خواهند کرد". آقای چلیک در مصاحبه با فایننشال تایمز هم تاکید کرده: "در ترکیه حتی کلمه کردستان می‌تواند مردم را عصبانی کند، اما نام آنها کردستان است. اگر عراق تقسیم شود، که اجتناب ناپذیر است، باز آنها برادران ما هستند. عراق متاسفانه به سمت تجزیه می‌رود."
رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، هرچند به صورت مستقیم در این مورد اظهار نظر نکرده، اما هفته گذشته در پیامی مناقشه‌برانگیز، تشکیل کابینه جدید حکومت اقلیم کردستان را تبریک گفته است. استفاده از نام کردستان از سوی اردوغان برای دومین‌بار درچند ماه گذشته، با مخالفت‌های شدیدی در داخل ترکیه روبه رو شده است.
استقلال کردستان از عراق، برای ترکیه از ابعاد مختلفی قابل توجه خواهد بود. اما منافع فوری چنین تحولی برای این کشور، مساله دخایر نفتی قابل توجه اقلیم کردستان است که فروش آن در بازارهای جهان، از یک ماه پیش از طریق آب‌های ترکیه آغاز شده است.
با این حال در داخل ترکیه و حتی درون دولت آقای اردوغان، سیاست حمایت از کردها مخالفان سرسختی دارد و سخنان اخیر آقای چلیک و پیام رجب طیب اردوغان نیز در همین راستا، با انتقادات فراونی روبه رو شده است.
ایران؛ ناظر نگران تحولات عراق
به دلیل منافع گسترده سیاسی، امنیتی و اقتصادی، دورنمای تجزیه عراق و استقلال کردستان موجب نگرانی ایران شده است. تا همین چند سال پیش، ایران متحد اصلی و استراتژیک اقلیم کردستان به شمار می‌آمد و مقام های ارشد جمهوری اسلامی در کنار رابطه با بغداد، به صورت مستقل با مقامات کرد نیز در تماس نزدیک سیاسی و دیپلماتیک بودند.
این روابط اما با شدت گرفتن اختلافات اربیل و بغداد، مساله نفت، نزدیکی بارزانی به ترکیه، شکست انتخاباتی اتحادیه میهنی و بیماری رهبر آن جلال طالبانی به عنوان فردی نزدیک به ایران، به نفع ترکیه دستخوش تحول شد.
هفته گذشته نخست وزیر اقلیم کردستان عراق برای بررسی بحران فعلی این کشور در راس یک هیئت رسمی به تهران رفت و مورد استقبال علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران قرار گرفت. نچیروان بارزانی پس از آن سفر مشابهی هم به ترکیه داشت اما پیام این دو کشور برای نمایندگان کردستان متفاوت بود.
محمود هاشمی شاهرودی، رهبر موقت مجلس خبرگان رهبری و از روحانیون با نفوذ جمهوری اسلامی، چندی پیش با انتقاد شدیدالحن از مسعود بارزانی و متهم کردن او به تلاش برای تجزیه عراق گفت: "تقسیم شدن عراق مورد قبول حکومت عراق و ایران نیست و فقط به نفع آمریکاست. مردم عراق باید وحدت خود را حفظ کنند."
اظهاراتی که چند روز بعد از زبان محمود علوی وزیر اطلاعات ایران هم تکرار شد. او با تاکید بر "عدم دخالت" ایران در تحولات همسایه غربی گفت: "دشمنان ملت عراق نمی‌توانند با این جار و جنجال‌ها وحدت آنها را خدشه‌دار کنند و آن را در معرض تجزیه قرار دهند."
کردها؛ تهدیدها و فرصت‌ها
دورنمای استقلال کردستان عراق در گرو عوامل متعدد داخلی، منطقه‌ای و جهانی است. اما دورخیز این منطقه نفتی فاقد دریا برای تشکیل دولت مستقل، بیش از هر چیز بستگی به رویکرد دو همسایه قدرتمند آن یعنی ایران و ترکیه دارد؛ کشورهایی که نفت کردستان بدون کانال‌های آبی آنها، به بازارهای جهانی راه پیدا نخواهد کرد.
در کشاکش جنگ بغداد و داعش، سرنوشت کردها به هر سویی برود، به نظر می‌رسد وضعیت آنها بار دیگر به زمان قبل از حمله داعش بر نخواهد گشت. کردها میگویند نمی‌خواهند بخشی از جنگ پیکارجویان داعش با دولت باشند. ظاهرا داعش نیز کردستان را دست‌کم جزو اهداف کوتاه‌مدت خود نمی‌داند.
منتقدان داخلی اقلیم کردستان بر این باورند که مقام های فعلی بدون کنار گذاشتن اختلافات سیاسی، بدون تقویت روابط دیپلماتیک و در فقدان یک ائتلاف فراگیر که بتواند همه گروه های اجتماعی - سیاسی کردستان را نمایندگی کند، قادر نخواهند بود جایگاه مناسبی در آینده عراق و منطقه بیابد.
آنها میگویند پیوستن مناطق محل مناقشه به جغرافیای کردستان، نباید منجر به گسترش قدرت احزاب حاکم شود. تلاش برای رفع اختلافات داخلی، واگذاری تصمیم گیری در مورد تحولات به پارلمان و از آن طریق به مردم و افزایش تحرکات دیپلماتیک، از جمله دیگر راهکارهایی هستند که منتقدان اقلیم کردستان بر ضرورت توجه به آنها در سیاستگذاری‌های استراتژیک تاکید کرده‌اند.
از طرف دیگر، این نگرانی مطرح شده که وضعیت جدید نباید به سرآغازی برای تنش‌های پنهانی میان احزاب حاکم بر سر تقسیم ثروت اقتصادی و انسانی و به دنبال آن تقسیم فضای قدرت در کردستان بر حسب اولویت های بازیگران خارجی مانند ترکیه، ایران یا اسرائیل تبدیل شود.
فرودگاه اربیل این روزها ترافیک دیپلماتیک کم‌سابقه‌ای را تجربه میکند. جان کری وزیر امور خارجه آمریکا و ویلیام هیگ همتای بریتانیایی او، هر دو در هفته گذشته برای دیدار با مقام های کرد به اربیل سفر کردند و به نظر می رسد که سفرهای دیگری نیز در پیش رو خواهند بود.
توجه رسانه‌ها و افزایش تردد دیپلمات‌های ارشد جهانی به اربیل نشان می‌دهند که کردستان عراق اهمیت ویژه‌ای در معادلات منطقه‌ای و جهانی به دست آورده است. اهمیتی که بسته به سیر تحولات، استراتژی کردها و مواضع کشورهای همسایه می‌تواند برای ساکنان اقلیم کردستان همزمان هم تهدید و هم فرصت باشد.
آیا در چنین شرایطی کردها بر اختلافات داخلی خود فائق خواهند آمد؟ مساله اربیل و دیگر مناطق مورد مناقشه بر رابطه میان کردها و سایر بازیگران صحنه عراق چه تاثیری بر جای خواهد گذاشت؟ آیا نوری المالکی خواهد توانست در نهایت شیعیان منتقد، کردها و سنی‌ها را برای شراکت مجدد سیاسی در عراق متقاعد کند؟ رویکرد کردها به شیعیان مخالف مالکی و سنی‌های منتقد داعش که خواهان تشکیل حکومتی فراگیر هستند چه خواهد بود؟
پاسخ سوالاتی از این قبیل، در تعیین جایگاه کردها در آینده عراق و منطقه تاثیر تعیین کننده ای خواهد داشت.