انقراض دوزیستان در ایران، سمندر در سفره هفت‌سین
سمندر خالدار لرستان (امپراتور) که گفته میشود فقط هزار عدد از آن باقی مانده
نزدیک به نیمی از تقریبا دو هزار نژاد دوزیستان در دنیا در خطر انقراض قرار دارند و نژادهای مختلفی از این حیوانات در سراسر دنیا در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (آی سی یو ان) قرار گرفته اند. در این میان سه گونه سمندر ایرانی از جمله سمندر امپراتور یا سمندر کوهستانی لرستان نیز در فهرست قرمز این سازمان قرار دارند و خطر انقراض آنها را تهدید می‌کند.
از سوی دیگر، افزایش خرید و فروش حیوانات خزنده و دوزیستی همچون مار، لاک پشت و سمندر موجب نگرانی کارشناسان حیات وحش ایران شده است.
نگهداری حیواناتی که از طبیعت جمع‌آوری شده‌اند و هرگز برای ازدیاد تعداد پرورش نیافته‌اند، نه تنها خطری جدی برای طبیعت محسوب میشود بلکه به لحاظ بهداشتی نیز توصیه نمی‌شود.
به گفته فعالان حفاظت محیط زیست، سمندر امپراتور یکی از این دوزیستان است که به دلیل نامش چند سالی است که به سفره هفت سین نوروزی اضافه میشود؛ این حیوانات در ایران از طبیعت شکار می‌شوند، بهار را به جای محیط زیست آزاد در تنگ‌ها و آکواریوم‌های خانگی آغاز می‌کنند تا سرانجام دور از زیستگاه اصلی خود از بین بروند.
سالانه حدود دویست سمندر امپراتور بصورت قاچاق به کسانی که به دنبال حیوانات نادر هستند فروخته میشود
دوزیستان یکی از حلقه‌های اصلی زنجیره غذایی هستند. این حیوانات گذشته از اینکه جمعیت حشرات نه چندان مفید را کنترل می‌کنند، از طریق پوستشان به انتقال مواد دارویی بسیار مهمی کمک می‌کنند؛ از این رو به آنها داروخانه جهنده گفته میشود. انقراض این حیوانات یک حلقه مهم زنجیره غذایی را حذف می‌کند.
دانشمندان عواملی چون از بین رفتن زیستگاه، تغییرات آب و هوایی و یک نوع بیماری پوستی قارچی را در محو شدن این حیوانات موثر می‌دانند.
قورباغه، وزغ و سمندر مهمترین حیوانات خانواده دوزیستان هستند. بجز خونسرد بودن، نمناک بودن پوست از ویژگی‌های دوزیستان است.
در شرق ایالات متحده امریکا، جمعیت‌هایی از قورباغه‌ها دیده شده است که در بین آنها قورباغه‌هایی با پنج و گاهی شش پا وجود داشت. از آنجا که جمعیت این قورباغه‌ها به سرعت رو به کاهش بود، تحقیقی در این رابطه انجام شد که نشان داد زباله‌‌های کشاورزی و اشعه فرا بنفش خورشید دلیل ناهنجاری این جانوران بوده است.
قورباغه‌های پنج پایی سریعتر به بیماری‌های انگلی مبتلا می‌شدند و در نتیجه به راحتی مرغان ماهیخوار آنها را شکار می‌کردند. به این وسیله انگل‌ها میتوانستند راحت‌تر به بدن پرنده‌های ماهیخوار به عنوان میزبان اصلی خود برسند. به این ترتیب دو گونه حیوانی در معرض خطر قرار گرفت.
بوفو کالامیتا که زیستگاهش ارتفاعات اروپاست بشدت در خطر انقراض است
در سال‌های اخیر بسیاری از کشورهای پیشرفته برای حفاظت گونه‌های در معرض خطر دوزیستان طرح‌های متنوعی به اجرا گذاشته‌اند.
ماریو لیپونر، زیست‌شناس سوئیسی، درباره اقدامات دولت سوئیس در این باره می‌گوید: "از آنجائیکه مناطق کوهستانی سوئیس محل مناسبی برای زندگی دوزیستان نبوده است با افزایش جمعیت انسانی این گونه‌ها بیش از پیش کمیاب شده‌اند. همه بیست گونه دوزیستان سوئیس در حال حاضر تحت حمایت کامل و قانونی دولت مرکزی قرار دارند."
"چهارده گونه از این دوزیستان در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارند که یک گونه متاسفانه منقرض شده است."
در سوئیس در دهه گذشته توجه بسیار زیادی به حفاظت نسل دوزیستان نشان داده شده است.
بودجه فعالیت‌های حفاظت دوزیستان از سوی دولت تعیین میشود. استانداری‌ها اداراتی تشکیل داده‌اند که به حفاظت محیط زیست و به طور خاص بقای نسل دوزیستان اختصاص داده شده‌اند.
قورباغه درختی خاورمیانه (Hyla savignyi)
علاوه بر این کارخ، سازمان دولتی دیگری است که تنها به جمع آوری و ارائه اطلاعات در زمینه دوزیستان این کشور فعالیت می‌کند.
از خدمات این سازمان می توان به ارائه اطلاعات از طریق شماره تلفن‌های ویژه تا برگزاری کنفرانس و کارگاههای کوچک در دانشگاه‌ها و مدارس برای ارتباط بیشتر با مردم اشاره کرد.
ماریو لیپونر توضیح داد: "ما در سوئیس موفق شدیم که جمعیت یک گونه تحت انقراض وزغ را زیاد کنیم. برای اینکار در ابتدا یک مدل تحلیلی زیستگاهی انجام دادیم تا در آن عوامل مهم زیست محیطی و پارامترهای غیرزنده آن را بررسی کنیم. پس از آن یافته‌هایمان را بکار گرفتیم وبا شش سال کار مداوم جمعیت جدیدی از این گونه پدیدار شد."
باربد صفائی، کارشناس ارشد زیستگاه‌ها و تنوع محیط زیست، درباره نژادهای دوزیستان در ایران می‌گوید: "گوناگونی زیستگاه‌ها در کنار هم باعث غنای بی نظیر تنوع زیستی ایران زمین شده‌است."
او توضیح داد: "اما شرایط بیوژئوگرافیک ایران برای حضور دوزیستان خیلی مساعد نیست؛ به همین دلیل در کنار فراوانی گونه‌های پستانداران، پرندگان و خزندگان، تنها ۲۲ گونه از این حیوانات در ایران یافت می‌شوند و دلیل اصلی آن این است که ایران به هر حال سرزمینی گرم و خشک است."
قورباغه درختی (Hyla orientalis)
" اما در این میان باز هم تعداد گونه‌های بوم‌زاد ایران کم نیست؛ یعنی به عنوان نمونه سه گونه سمندر منحصر به ایران است و یک قورباغه جنگلی و یک وزغ که تنها در ایران یافت میشود."
این فعال حفاظت از دوزیستان و خزندگان گفت: "چندین گونه دیگر خزندگان هم هست که فقط در محدوده مرزی ایران یافت می‌شوند که باز هم به دلیل پیشگام بودن ایران در بحث حفاظت از حیات وحش از حدود پنجاه سال پیش تا کنون مسئولیت حفاظت این گونه‌ها هم به نوعی با ایران است."
" در ایران سمندر غاری گرگان، سمندر کوهستانی کردستان و سمندر کوهستانی لرستان در آستانه خطر انقراض و در فهرست قرمز آی یو سی ان قرار دارند."
وی درمورد حفاظت از گونه‌های دوزیستان در ایران گفت: " مطالعات در ایران بسیار تخصصی هستند و برای تز دکترا و یا کارشناسی ارشد طراحی می‌شوند؛ اما در مواردی هم افراد علاقمند مانند کوهنوردان، راهنماهای طبیعت گردی و علاقمندان در بحث حفاظت از گونه‌ها بصورت شخصی و یا سازمان‌های غیر دولتی (ان جی او) وارد شده‌اند.
برای نمونه در چند سال گذشته برای مبارزه با خرید و فروش سمند کوهستانی لرستان (سمندر امپراتور) در شمال استان خوزستان گروه‌های کوهنوردی پس از گذراندن کارگاههای کوتاه مدت به اطلاع رسانی و مبارزه با صیادان این گونه پرداخته‌اند.
قورباغه درختی خاورمیانه (Hyla savignyi)
از طرف دیگر علاقمندان در شهرهای بزرگ مانند تهران و کرج با نصب پوسترهای اطلاع رسانی و صحبت با فروشندگان ماهی‌های آکواریومی از آنها خواسته‌اند تا موارد مشکوک خرید و فروش گونه‌هایی غیر از ماهی مانند سمندر، مار و لاک پشت را گزارش دهند."
باربد صفائی توضیح داد: "در سال‌های اخیر با همت کارشناسان دفتر گارد حفاظت محیط زیست و بخش خزندگان و دوزیستان دفتر تنوع زیستی سازمان محیط زیست ایران جرایم نقدی تا ۲۰ و ۵۰ برابر افزایش داشته است. برای نمونه در مورد سمندر جریمه چهار هزار تومانی به دویست هزار تومان رسیده است. اما به هر حال ارزش و کارکرد یک موجود زنده در طبیعت به مراتب بیشتر از وجه نقد آن است."
" متاسفانه تا به حال اسپانسری برای حفاظت گونه‌های کوچک یعنی دوزیستان و خزندگان پیدا نشده است و دلیل آن هم این است که شرکت‌ها می‌خواهند بیشتر در زمینه تبلیغات از گونه‌ها استفاده کنند. به همین منظور تمایل بیشتر به آهو، پلنگ و از این دست جانوران است که کارکرد تبلیغاتی بیشتری و فراگیرتری دارند."