دارها برای چه در شهر برپا می شوند
آبتین صدر
رادیو فردا : در چند روز گذشته یک فیلم ویدئویی کوتاه در شبکه های اجتماعی باز نشر شد که در آن یک جوان متهم به تجاوز در واپسین لحظه های پیش از اعدام علنی با طناب دار، آخرین خواسته خود را دیدار مادرش عنوان کرد، خواسته ای که با مخالفت ماموران اجرای حکم روبرو شد و جوان محکوم به اعدام، پس از درگیری فیزیکی با ماموران در حالی که فریاد می زد «مادر حلالم کن»، عاقبت به دار آویخته شد.
این اعدام نیز همچون بسیاری از موارد مشابه به صورت علنی و با حضور شهروندان در گوشه ای از ایران و در نزدیکی های تهران یعنی مهرشهر کرج انجام شد. درست پیش چشم ناظران که مردم عادی بودند؛ زن و مرد و حتی کودک!
اما موضوع اجرای مجازات های قانونی سختگیرانه در ملاء عام همچون اعدام خیابانی یا تعزیر محکومان، پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و در برهه های زمانی مختلف، متاثر از شرایط سیاسی- اجتماعی ایران، یکی از مهمترین مسایل چالش برانگیر در دستگاه قضائی جمهوری اسلامی بوده است.
در این میان افزایش اعدام و سایر مجازات ها در ملاءعام در چند ماه اخیر، واکنش‌های بسیاری را از سوی سازمان ها ی جهانی مرتبط با حقوق بشر به دنبال داشته است.
این حکم های قضائی در حالی اینچنین اجرا شد که پیش از این بسیاری از روانشناسان اجتماعی و جرم شناسان در باره ی اثر سوء احتمالی مجازات در خیابان و در ملاء عام سخن گفته بودند.
مهرداد درویش پور جامعه شناس مقیم سوئد، در گفت و گو با رادیو فردا تماشای اعدام در ملاء عام را اوج ناهنجاری می داند، او معتقد است که این نشانه خوبی برای عادی شدن خشونت در جامعه است و نه تنها موجب کاهش جرایم و بزهکاری نمی شود بلکه خشونت و کینه ورزی را بین مردم نهادینه و عادی می کند.
مدافعان اجرای علنی حکم های سختگیرانه در کشور حضور تماشاچی در محل اجرای حکم را برای عبرت عمومی و آگاهی از اجرای قصاص مفید می‌دانند درحالیکه مخالفان از آثار نامطلوب روانی این‌گونه صحنه‌ها بر ناظران به ویژه کودکان و همچنین تأثیر منفی آنها بر وجهه بین‌المللی کشور سخن می‌گویند.
به گزارش خبرگزاری ها در دو هفته گذشته دست کم ۳۰ تن در ایران اعدام شدند که ۸ تن از این افرداد حکم اعدامشان در ملاءعام بوده است.
قانون و شرع چه می گوید
قانون مجازات اسلامی، صدورحکم اعدام و مجازاتهای دیگری مانند تعزیر را در نظر گرفته است و در مواردی نیز اجرای علنی آنها را نیز توصیه کرده. دادگاه‌های عادی و انقلاب در ایران برای قتل، جرایم جنسی، قاچاق مواد‌مخدر و برخی اتهام های سیاسی که با عنوان جرایم امنیتی از آنها یاد می شود به صدور حکم های اعدام می پردازند که درصورت تایید دیوانعالی کشور به اجرا درمی آید.
پیش از انقلاب اسلامی اجرای حکم اعدام در ملاء عام صورت نمی‌گرفت. اما در قانون مجازات اسلامی، نوع و شکل مجازات در بخش حدود اسلامی آمده است.
در ماده ۱۹۵ قانون مجازات اسلامی، به «مصلوب کردن» محارب و مفسد فی الارض اشاره شده است. در این قانون زیر عنوان مصلوب کردن، مسئله بردار کشیدن هم آورده شده و می گوید: «فرد مجازات شده نباید بیش از ۳ روز بر صلیب یا دار بماند و حداکثر بعد از ۳ روز باید او را پایین آورد.»
جدای از این آنچه که در قانون به آن تصریح شده، اگر فقیهی فتوا بدهد یا تأکید بر اجرای علنی قانون داشته باشد، اجرای آن لازم است و مغایرتی با شرع ندارد.
برای همین بسیاری از مدافعان اجرای این گونه ی احکام، دلیل اصلی را دستورات اسلام می دانند، این در حالیست که در اسلام هیچ تصریحی و الزامی مبنی بر اینکه مجازات باید در ملاء عام صورت بگیرد وجود ندارد.
بنابرابن اجرای علنی مجازات و حکم قانونی صراحتا ارتباطی با شریعت نداشته و بیشتر به تصمیم حکومتی و نظر فقیهان برمی گردد.
خشونت در کالبد شهر
در ایران مجازات اعدام نه تنها قانونی و مرسوم است بلکه این کشور از معدود کشورهای جهان است که مجازات های علنی را اجرا می کند.
نکته چالش بر انگیز از دید منتقدان داخلی و خارجی مجازات های سختگیرانه در ملاء عام، بار روانی است که بر جامعه وارد می شود، به تعبیری به رغم ادعای دستگاه قضا و مدافعان اجرای حکم های سختگیرانه در ملاء عام که بر عبرت آموزی دیگران تاکید دارند، منتقدان معتقدند که این کار بروز ناهنجاری‌های دیگر را در جامعه تقویت می کند.
از سوی دیگر هر چند می توان به برخی تأثیرات اجرای حکم های سختگیرانه پیش چشم همگان ازجمله ترس و دلهره اشاره کرد، اما چون تا به حال هیچ فرد یا گروه مستقل و توانمندی در ایران میزان تأثیرات منفی روحی و روانی چنین مواردی را ارزیابی نکرده است نمی‌توان به‌طور مشخص گفت چه چیزی در انتظار جامعه است.
دیدن صحنه هایی همچون مجازات مجرمان گاهی تاثیر آنی نداشته و به مرور زمان سبب بروز برخی اختلالات میشود، نگاهی به ترکیب سنی و جمعیتی که در صحنه اجرای حکم جمع می شوند، نشان می دهد که تمام گروه‌های سنی در آنجا حضور دارند. بدون شک این افراد با سطح احساسات متفاوت در محل حاضر می شوند، بنابراین دیدن چنین صحنه‌هایی تاثیرات گاه جبران ناپذیری در روحیه ی آنان دارد.
اندیشمند معاصر فرانسوی میشل فوکو در کتاب «مراقبت و تنبیه» می نویسد: «هر گاه که اقتدار حاکمان پذیرفته نبوده است، حاکمیت تلاش می کرده با کمک اجرای مجازات در ملاء عام، اقتدارش را به رخ شهروندان بکشد و به نوعی غالب کند.»
از نگاه فوکو، «هدف از اعدام مجرم در ملاء عام، بیش از آنچه که برای ترساندن دیگر مجرمان باشد، گرفتن زهرچشم از شهروندان است. به همین دلیل با گسترش مشروعیت سیاسی در جهان غرب، افراد در سیر تکامل، هنجارهای انسانی را می‌پذیرند و درونی میکنند به شکلی که دیگر از اعمال مجازات سختگیرانه آنهم پیش چشم عابران کاسته میشود و دیگر نیازی به آن نیست.»
مجازات و اجرای حکم در ملاء عام و در برابر چشمان کنجکاو عابران سالهاست که در کشورهای توسعه یافته ی جهان، برچیده شده و حتی عملی نا مطلوب توصیف می شود.