رقابت پایان‌ناپذیر ایران و عراق؛ خسته از تحریم، در پی تدبیر
خط لوله انتقال نفت در حومه اربیل کردستان عراق
مریم قنبرزاده
بی‌بی‌سی
صنعت نفت ایران شاید نگران‌ترین چشم‌ها را به درهای بسته مذاکرات هسته‌ای دوخته باشد. تحریم‌هایی که از تیر سال گذشته علیه ایران اعمال شده‌اند، عملا زمینه‌ساز کاهش تولید نفت خام و در نهایت، کاهش صادرات نفت ایران شده‌اند.
اما در حالی که شرکت ملی نفت ایران برای افزایش تولید نفت خام در انتظار لغو احتمالی تحریم‌هاست، عبدالکریم لعیبی، وزیر نفت عراق به بی‌بی‌سی فارسی گفت که به دنبال رساندن سطح تولید روزانه نفت کشورش به ۴ میلیون بشکه تا پیش از پایان سال میلادی آینده است.
او گفت که بخشی از افزایش ظرفیت تولید عراق برای رسیدن به این هدف از میدان‌های نفتی منطقه کردستان عراق محقق خواهد شد.
آقای لعیبی اضافه کرد که هدف عراق در کوتاه‌مدت، رسیدن به میزان تولید روزانه سه میلیون بشکه نفت از میدان‌های نفتی در حوزه فعالیت دولت عراق و ۴۰۰ هزار بشکه از میدان‌های منطقه کردستان عراق است و برنامه‌ریزی‌های لازم برای رسیدن به این هدف نیز انجام شده است.
عراق که در دوره زمامداری صدام حسین هدف تحریم‌های فشرده نفتی بود، در سال‌های اخیر خیز تازه‌ای برای رونق دادن به صنعت نفت خود برداشته است.
عبدالکریم لعیبی، وزیر نفت عراق: "به دنبال رسیدن به سطح تولید روزانه سه میلیون و ۴۰۰ هزار بشکه نفت هستیم"
در تازه‌ترین گزارش ماهانه اوپک به نقل از منابع ثانویه آمده است که عراق در ماه نوامبر (نزدیک به یک ماه پیش) ۳ میلیون و ۱۰۷ هزار بشکه نفت در روز تولید کرده است و بر همین اساس، چشم‌انداز کنونی عراق برای افزایش سطح تولید، چندان دور از دسترس به نظر نمی‌رسد.
اما در همین گزارش، میزان تولید روزانه نفت خام ایران در ماه نوامبر، به نقل از منابع ثانویه ۲ میلیون و ۷۱۶ هزار بشکه اعلام شده است. ایران با این میزان تولید، پنجمین تولیدکننده نفت خام اوپک به شمار می‌رود.
این در حالی است که برنامه‌ریزان صنعت نفت ایران نزدیک به یک دهه پیش، در زمان تنظیم سند چشم‌انداز توسعه صنعت نفت و گاز در افق ۱۴۰۴ برآورد کرده بودند که با ایجاد ظرفیت تولید و "حفظ فاصله مناسب" با دیگر کشورهای رقیب منطقه، ایران که دومین تولیدکننده نفت خام اوپک پس از عربستان سعودی بود، جایگاه خود را حفظ خواهد کرد.
در زمان تدوین و تصویب این چشم‌انداز، میزان تولید نفت کشورهای ونزوئلا، عراق کویت و امارات متحده عربی اختلاف اندکی با هم داشت و هر یک از آنها هر از گاه، در یکی از جایگاه‌های بعد از ایران قرار می‌گرفتند.
اما از بین این کشورها، عراق با بیشترین سرعت از ایران پیشی گرفته است و هر گونه افزایش ظرفیت و سطح تولید نفت عراق بیش از هر کشور دیگری می‌تواند صنعت نفت ایران را متضرر کند.
تاسیسات هر پالایشگاه معمولا برای پالایش نفت خام مشخصی طراحی شده است. پالایشگاه‌های چینی، ژاپنی یا هندی که به طور سنتی خریدار نفت خام ایران هستند، اگر به دلیل تحریم‌ها نتوانند منابع مورد نیازشان را از فروشنده همیشگی دریافت کنند، به دنبال کشوری خواهند رفت که ویژگی‌های نفت خامش شبیه نفت ایران است.
ایران نزدیک به یک دهه پیش برنامه‌ریزی کرده بود که جایگاه دومین تولیدکننده نفت خام اوپک را حفظ کند، ولی طبق تازه‌ترین گزارش اوپک، ایران هم‌اکنون پنجمین تولیدکننده نفت آن سازمان است
در چنین موقعیتی، عربستان سعودی و عراق بهترین گزینه‌ها برای خریداران نفت هستند و با در نظر داشتن برنامه‌های عراق برای توسعه، می‌توان پیش‌بینی کرد که صنعت نفت آن کشور با آغوش بازتری به استقبال خریداران سابق نفت خام ایران برود.
عراق گام‌هایی نیز برای توسعه همکاری با شرکت‌های هندی برداشته است. وزیر نفت عراق گفت که دولت‌های دو کشور توافقنامه‌ای را در این زمینه امضا کرده‌اند.
عبدالکریم لعیبی گفت: "این توافق، کلی است و برای همکاری‌های دوجانبه در توسعه پالایشگاه‌ها، میدان‌های نفتی و نیز اکتشاف نفت خام و صادرات نفت تنظیم شده است."
میدان‌های مشترک
عراق و ایران در بخش دیگری از فعالیت‌های نفتی هم یکدیگر را زیر نظر دارند.
ایران دست‌کم هشت میدان هیدروکربوری مشترک با عراق دارد؛ میدان‌های نفت‌شهر، دهلران و پایدار غرب از چند دهه پیش در حال تولید بوده‌اند. عملیات توسعه میدان‌های آذر و یاران در سال‌های اخیر شروع شده و توسعه میدان‌های اروند، آزادگان و یادآوران هنوز در مراحل برنامه‌ریزی یا فازهای نخست قراردادی است.
بخشی از میدان آزادگان که از بزرگ‌ترین میدان‌های نفتی دنیاست، در نزدیکی میدان مجنون عراق قرار دارد. آزادگان در سال ۱۳۷۶ کشف شد و تا سال‌ها پس از این اکتشاف، گفته می‌شد که مخزن این میدان با عراق مشترک است.
اما وزیر نفت عراق معتقد است که مجنون میدانی مستقل است و مخزنش "کاملا در خاک عراق" قرار دارد. او گفت که هم‌اکنون عراق روزانه ۱۷۰ هزار بشکه از مجنون تولید می‌کند.
عراق توسعه میدان مجنون را به شرکت‌های شل و پتروناس مالزی سپرده است.
عبدالکریم لعیبی گفت: "هدف نهایی ما در مجنون، رسیدن به تولید روزانه حدود یک میلیون بشکه در مدت ۵ سال است و مذاکرات با شل در جریان است تا در این باره به توافق برسیم."
میدان نفتی یادآوران در جنوب غرب اهواز هم با میدان نهر بن عمر عراق مخزن مشترک دارد. عملیات توسعه این میدان در هر دو سوی مرز در جریان بوده است و لعیبی گفت که میزان تولید کنونی از مخزن آن در سوی عراقی کمتر از ۵۰ هزار بشکه در روز است.
او درباره برنامه توسعه نهر بن عمر گفت: "احتمالا سال آینده، تولید را به ۵۰ هزار بشکه می‌رسانیم، چون گاز این میدان را لازم داریم."
با تحریم و بی‌تحریم؛ سناریوهای ایران تغییر می‌کند
در شرایط کنونی، تصمیم‌گیران صنعت نفت ایران، پاسخ‌های ساده و راحتی به پرسش‌ها درباره میزان تولید کنونی نفت و چشم‌انداز افزایش ظرفیت تولیدش نمی‌دهند.
وزیر نفت ایران در محاصره خبرنگاران در وین
بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، کمتر از یک ماه پیش و در حاشیه نشست اوپک در وین، در پاسخ به پرسش‌های چندباره خبرنگاران، بارها تاکید کرد که تحریم‌های بین‌المللی دلیل اصلی کاهش عرضه نفت خام ایران است و به محض لغو این تحریم‌ها سطح تولید نفت خام ایران تا نزدیک ۴ میلیون بشکه نفت افزایش خواهد یافت.
او در تمام پاسخ‌هایش به خبرنگاران، شرط برداشته شدن تحریم‌ها را مطرح می‌کرد و وقتی در میان همهمه جمعیت از او پرسیدم که اگر تحریم‌ها برداشته نشود، تولید ایران به چه سطحی می‌رسد؟
پاسخ داد: "به هر سطحی که بتوانیم!"
او قبلا گفته بود که هیچ مشکل فنی در افزایش تولید نفت خام ایران وجود ندارد و برای رسیدن به تولید نزدیک به ۴ میلیون بشکه نفت خام در روز لازم نیست هیچ میدان نفتی جدیدی به بهره‌برداری برسد.
در چنین شرایطی می‌توان گفت که تنها مشکل کنونی صنعت نفت ایران، بیم خریداران نفت از تحریم‌های بین‌المللی و پا پس کشیدن آنها از نهایی کردن قراردادهای خرید نفت خام بیشتر است.