پیشرفت معکوس در مذاکرات کارشناسی ژنو

رضا تقی زاده - تحلیل‌گر سیاسی و مسائل ایران

رادیو فردا : رها ساختن بی‌نتیجه دومین دور مذاکرات کارشناسی که انجام آن با هدف اجرایی ساختن توافق موقت اتمی در ژنو پیش‌بینی شده بود، نشانه بروز اختلاف‌های جدی بین انتظارات متقابل، پیش از نهایی ساختن سند مشترک و ورود طرفین به مرحله اجرایی توافق است.

احتمال بالا بردن سطح مذاکرات و هدایت هیئت ایرانی توسط عباس عراقچی، معاون وزارت خارجه جمهوری اسلامی، به جای حمید بعیدی‌نژاد که موضوع آن روز دوشنبه در تهران مطرح شد، تنها می‌تواند به طولانی‌تر شدن دور سوم گفت‌وگوها  منجر شود و نه سرعت بخشیدن به روند کند کنونی.

هدایت طرف دیگر مذاکرات اتمی از سوی کشورهای ۵+۱ بر عهده استفان کلمنت، دستیار خانم کاترین اشتون، دیپلمات ارشد جامعه اروپا واگذار شده است. بعیدی‌نژاد و کلمنت که شخص اخیر مسئولیت تازه خود را از خانم هلگا اشمیت تحویل گرفته، طی دو دور مذاکرات چهار روزه بی‌نتیجه با یکدیگر به آشنایی نسبی رسیده و با موانع موجود آشنا شده‌اند، در حالی که عباس عراقچی گذشته از ناآشنایی با دستیار تازه خانم اشتون و قرار داشتن در حاشیه مذاکرات کارشناسی، با زبان طرف‌های دیگر گفت‌وگو نیز آشنا نیست.

بی‌نتیجه ماندن چهار روز مذاکرات دور اول از سوی ایران به تصمیم آمریکا مبنی بر قرار دادن ۱۹ شخصیت حقیقی و حقوقی در لیست سیاه تحریم‌ها نسبت داده شده بود.

بعد از اعلام توافق موقت ۲۴ نوامبر اعلام شد که از راه انجام مذاکرات کارشناسی تا پایان ماه دسامبر امکان قطعی ساختن سند توافق موقت و اجرایی ساختن آن از ابتدای ماه ژانویه فراهم خواهد شد.

تاریخ دقیق از سرگیری مذاکرات هنوز اعلام نشده و طرف ایرانی امیدوار است که دور بعدی رویارویی کارشناسان در ابتدای سال آینده مسیحی از سر گرفته شود.

به این ترتیب، اجرای مفاد توافق موقت در خوش‌بینانه‌ترین شکل ممکن، پیش از ماه فوریه آینده بسیار دشوار به نظر می‌رسد. هزینه یک ماه تاخیر در لغو نهایی تحریم‌ها، معادل حدود ۱۰ میلیارد خواهد شد، حال آن که بخشی از چانه‌زنی‌های طرف ایران برای افزایش دسترسی ایران طی شش ماه آینده از حدود ۷ میلیارد دلار مورد توافق قرار گرفته به حدود ۱۵ میلیارد دلار است.

تفاوت مذاکرات سیاسی و اجرایی

حضور ظریف در مذاکرات سیاسی جمهوری اسلامی با وزرای خارجه عضو گروه ۵+۱ مانع از شکست این گفت‌وگو‌ها در ژنو شد، هر چند که وزیر خارجه جمهوری اسلامی تنها عامل به نتیجه رسیدن مقدماتی گفت‌وگو‌ها نبود.

ارتقاء سطح مذاکرات مقدماتی در حد وزرای خارجه در آن زمان امکان استفاده از ظرفیت‌های جانبی برای پرهیز از شکست گفت‌ؤگو‌ها را فراهم ساخت، در حالی که مذاکرات کارشناسی اتمی، نیازمند پرداختن به جزئیات فنی توافق و یافتن نحوه اجرای آنهاست.

مطرح ساختن افق‌های سیاسی تازه برای عادی ساختن مناسبات جمهوری اسلامی با غرب، به‌خصوص آمریکا، که آقای روحانی نیز در مقاله روز دوشنبه منسوب به خود در نشریه آلمانی «زوددویچه زایتونگ» مورد تاکید قرار داده، به گشودن افق مذاکرات اتمی یاری داد.

عامل موثر دیگری که مذاکرات سیاسی وزرای خارجه ۵+۱ با ایران را به موفقیت مقدماتی رساند، کارکرد سه‌ماهه غیررسمی کارشناسان سیاسی دو طرف در نقاط مختلف جهان برای رسیدن به نتیجه نهایی بود، در حالی که گفت‌وگو‌های کارشناسی صرفا فنی و محدود به چارچوب تعیین شده از سوی مقامات رسمی کشورهاست و در نتیجه از بخت محدودی برای انعطاف‌پذیری برخوردار است.

موانع موجود

جمهوری اسلامی اصرار می‌ورزد که همزمان با اجرای تعهدات مربوط به خود، مجموعه تحریم‌های مورد توافق قرار گرفته در ژنو برداشته شده و ایران به منابع ارزی بلوکه شده خود دسترسی فوری پیدا کند.

آمریکا مصمم است که پیش از برداشتن هر یک از تحریم‌های بانکی و نفتی، نسبت به اجرای قطعی تعهدات ایران، من‌جمله تعطیل کار در فوردو، عدم نصب تجهیزات تازه در رآکتور آب سنگین اراک، و خودداری از نصب و استفاده از سانتریفیوژهای تازه در نطنز اطمینان حاصل کند.

نکته دیگر مورد اختلاف آزاد ساختن فوری منابع مالی ایران در اولین روز اجرای توافق موقت (که مورد در خواست ایران است) یا آزاد ساختن تدریجی آنها در طول شش ماه زمان تعیین شده برای اجرای توافق موقت است که آمریکا به آن اصرار می‌ورزد.

جمهوری اسلامی انتظار دارد با برداشتن بخشی از تحریم‌ها تا پایان شش ماه بین ۱۵ تا حتی ۲۰ میلیارد دلار ارز تازه در اختیار خود بگیرد. مستثنی ساختن خرید مواد کشاورزی، اقلام دارویی و غدایی از شمول تحریم‌ها راه مورد نظر ایران برای دور زدن تحریم‌هاست، در حالی که آمریکا مصمم است پیش از داخل شدن در مرحله دوم توافق با ایران و پشت سر گذاشتن شش ماه اول بیش از ۷ میلیارد دلار ارز در اختیار ایران قرار نگیرد.

اگرچه ایران شرط تحمیلی گروه ۵+۱ برای خودداری از درخواست افزایش صادرات نفت خود را پذیرفته، در تعیین سطح کنونی صادرات نفت و مجاز بودن برای بهره‌برداری از درآمد ناشی از آن با آمریکا دارای اختلاف است.

صادرات جاری نفت ایران در بهترین شرایط حدود ۸۰۰ هزار بشکه در روز است، حال آن که ایران به صادرات یک میلیون بشکه در روز اصرار می‌ورزد و خواستار آزاد شدن ارز متعلق به ۲۰۰ هزار بشکه تفاوت حجم صادرات تا پایان شش ماه زمان اجرای توافق موقت شده است.

بدون تردید جمهوری اسلامی و آمریکا مصمم به عبور از مرحله توافق موقت ۲۴ نوامبر و داخل ساختن مفاد آن به مرحله تازه‌اند. تعلل واشینگتن در برآوردن انتظارات بیشتر ایران همراهی بیشتر کنگره از سیاست مماشات و سختگیری دولت آمریکا در قبال ایران را به همراه خواهد داشت، در حالی که سیاست مقاومت و چانه‌زنی ایران زمان را در جهت خلاف منافع و دست‌کم برآوردن انتظارات مالی جمهوری اسلامی قرار می‌دهد.

در این مرحله مصلحت ایران در کاهش چانه‌زنی و مد نظر قرار دادن تصویر بزرگ‌تر است تا پرداختن به جزئیات در ابتدای مذاکرات کارشناسی و تن دادن به شرایط تحمیلی در انتهای راه.