آیا یلدا همیشه طولانی‌ترین شب است؟
بکتاش خمسه پور
این را همواره شنیده‌ایم که شب یلدا، بلندترین شب سال است. اما آیا شب یلدا، در همه جا، طولانی‌ترین شب سال است؟
شب یلدا، تنها در نیمکرهٔ شمالی سیاره زمین بلندترین شب سال است. در نیمکرهٔ جنوبی وضع به‌کلی بگونه دیگر است. آنجا بلندترین روز سال است.
در واقع شب یلدای مردمان ساکن نیمکرهٔ جنوبی زمین، ۳۱ خردادماه، ۲۱ ژوئن است. زمانیکه در نیمکرهٔ شمالی، بلندترین روز سال است.
به عبارتی، بلندترین شب سال در نیمکرهٔ شمالی، بلندترین روز سال در نیمکرهٔ جنوبی است و به همین ترتیب، طولانی‌ترین شب سال در نیمکرهٔ جنوبی، طولانی‌ترین روز سال در نیمکرهٔ شمالی است. فصل‌ها در مناطق نیمکره جنوبی و نیمکره شمالی زمین دقیقاً بر عکس هم هستند.
نه تنها شب یلدا که موعد نوروز یا کریسمس و یا جشن‌های دیگری که در پیوند با تغییرات فصلی سال، آیین‌ها و نمادهایی دارند از نظر ماهوی در دو نیمکره زمین از یکدیگر متفاوت است. در نیمکره شمالی هنگامی‌که آغاز بهار و نوروز است در نیمکره جنوبی آغاز پاییز است و به همین ترتیب وقتی‌که در نیمکره شمالی آغاز زمستان و کریسمس است در نیمکره جنوبی، آغاز تابستان است. با این‌همه چون بیشتر جمعیت کره زمین در نیمکره شمالی زندگی می‌کند، موعدهای فصلی نیمکره شمالی مبنای برگزاری اینگونه مناسب‌ها و جشن‌ها قرار گرفته‌اند.
انحراف محور گردش زمین به‌دور خود نسبت به صفحه گردشش به دور خورشید علت تفاوت فصل‌ها در دو نیمکره‌اند. به سخنی دیگر کره زمین به علت وجود ماه در پیرامونش حدود ۲۳٫۵ درجه از صفحهٔ مدارش بدور خورشید کج شده‌است.
از این‌رو در گردش زمین به دور خورشید، مقدار نور خورشید به مناطق مختلف زمین کم و زیاد و باعث تغییر دمای هوا می‌شود.
در خود نیمکره‌ها نیز میزان کوتاهی و بلندی روز و شب در جریان جابه‌جایی فصل‌های سال تا اندازه‌ای متفاوت است که از خط استوا تا هر یک از دو قطب زمین، هر قدر که پیش رفته شود، به همان اندازه از حد ساعت و روز و شب و هفته و حتی ماه فراتر می‌رود.
برای نمونه در مناطق استوایی، میزان تاریکی و روشنایی ۲۴ ساعت شبانه‌روز در طول ۱۲ ماه سال کمابیش برابر و هریک حدوداً ۱۲ ساعتند و از همین روست که مناطق استوایی همواره از آب و هوایی معتدل برخوردارند اما در مناطق قطبی میزان تاریکی و روشنایی ماه‌ها بطول می‌انجامد و حد اعلای آن در نقطهٔ مرکزی هر یک از دو قطب زمین است که شش ماه یا نیمی از سال را دربر می‌گیرد و هنگامی‌که در نقطهٔ مرکزی قطب شمال شش ماه روشنایی و روز است، در نقطهٔ مرکزی قطب جنوب شش ماه تاریکی و شب است و بالعکس.
در ایران، شب یلدا یا شب چله حدود ۱۴ ساعت و در برخی مناطق کشور، بیش از ۱۴ ساعت به‌طول می‌انجامد.