عکس‌های قاجاری مونتابونه
جدید آنلاین : در حوالی سال ۱۸۶۰ میلادی، اپیدمی مهلکی موجب از نابودی کرم‌های ابریشم در شمال ایتالیا شد و به اقتصاد این منطقه لطمه شدیدی وارد کرد. دولت‌مردان ایتالیایی چاره را در این دانستند که از ایران کرم ابریشم وارد کنند و از این‌رو به فکر برقراری روابط سیاسی با این کشور افتادند.
هیأتی که بدین منظور در سال۱۸۶۲ به ایران سفر کرد، موفق شد با ناصرالدین‌شاه قاجار ملاقات کند و یک توافق‌نامه تجاری مشتمل بر تجارت کرم ابریشم با گیلان را به امضا برساند. البته آن کرم‌ها سودی به حال ایتالیا نداشتند؛ زیرا پس از ورود به آن کشور به همان اپیدمی مهلک دچار شدند و از بین رفتند اما میراث سفر ایتالیایی‌ها به ایران بسی ارزشمند بود؛ و آن چیزی نبود مگر عکس‌های لوئیجی مونتابونه۱ که هیأت ایتالیایی را همراهی می‌کرد و وظیفه داشت مدارک تصویری لازم برای گزارش هیأت به دولت ایتالیا را فراهم کند.
مونتابونه عکاسی چیره‌دست و از خانواده‌ای بود که همگی به عکاسی اشتغال داشتند. او در سال ۱۸۶۰ استودیوی عکاسی خود را در شهر تورین برپا ساخت و پس از ۱۸۷۰ نیز شعباتی از آن را در شهرهای میلان، فلورانس و رم دایر کرد. با این حال، مونتابونه نخستین ایتالیایی نبود که در ایران عکاسی می‌کرد. پیش از او سه هم‌وطن دیگرش به نام‌های فوکه‌‌تی۲، لوئیجی پشه۳ آنتونیو جیانوزی۴ در ایران عصر ناصری عکاسی کرده بودند. دو نفر اول جزء استادان نظامی مدرسه دارالفنون بودند.
عکس‌هایی که مونتابونه در ایران گرفته، شامل پرتره‌هایی از شاه و ولیعهد و درباریان، مناظر شهری، آثار معماری و صحنه‌هایی از زندگی اجتماعی است. از این عکس‌ها تا کنون سه آلبوم شناسایی شده است که دوتای‌شان در آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان نگهداری می‌شوند و دیگری در موزه مارچیانای ونیز است. این سه البته در تعداد عکس‌ها تفاوت‌هایی با هم دارند و در هرکدامشان عکس‌های منحصر به فردی هست که در دوتای دیگر نیست.
دو آلبوم موجود در کاخ گلستان که توسط مونتابونه به ناصرالدین‌شاه هدیه شده‌اند و حاوی زیرنویس‌هایی به خط این شاه قاجار هستند؛ هیچ‌گاه در ایران منتشر نشده‌اند و فقط در سال‌های اخیر چندتایی از عکس‌هایشان در خلال گزیده عکس‌های آلبوم‌خانه سلطنتی به چاپ رسید.
در واقع تا پیش از سال ۱۹۷۲ که ۶۲ قطعه از عکس‌های مونتابونه در رم به چاپ رسید، کمتر کسی از وجود چنین عکس‌هایی در ایران اطلاع داشت و گویا این ناشناختگی، موجب سرقت برخی از عکس‌ها شده بود. شادروان یحیی ذکاء گزارش داده است که یکی از آلبوم‌های اهدایی مونتابونه به ناصرالدین‌شاه بنا به نوشته دفتر تحویل و تحول این آلبوم دارای ۵۸ عکس بوده اما وقتی او در سال ۱۹۵۸ به سراغ آلبوم رفته، فقط ۵۱ عکس را شمارش کرده است.
به هر روی، برای سال‌ها عکس‌های مونتابونه از ایران در دسترس عموم نبود و جز معدودی از پژوهشگران به آن دسترسی نداشتند؛ آخرالامر هم نه آلبوم‌های موجود در کاخ گلستان بلکه نسخه موزه مارچیانای ونیز به چاپ رسید. این آلبوم دارای ۷۱ قطعه عکس و کامل‌تر از آلبوم‌های کاخ گلستان است۵.
آلبوم موجود در موزه مارچیانا که در کتابی با عنوان "ایران عصر قاجار از دید مونتابونه عکاس ایتالیایی" در اختیار عموم قرار گرفته، بخشی از میراث بزرگ اروپائیان در ایران است. اینان وقتی به ایران سفر می‌کردند - چه در مقام نماینده سیاسی، چه در قامت مستشار نظامی یا اقتصادی، چه در کسوت بازرگان و چه به عنوان جهانگرد و هنرمند – به ثبت و ضبط رویدادهای سفر و شرح احوال ایرانیان همت می‌گماردند و در شرایطی که تاریخ‌نگاری دوره قاجار، مثل همه دوران پیش از خود عمدتا معطوف به تاریخ سیاسی و اداری و نظامی بود، اطلاعات دقیقی را از اوضاع و احوال اجتماعی بدست دادند.
این میراث بزرگ وقتی غنی‌تر شد که دوربین عکاسی به یاری‌شان آمد و این امکان را فراهم کرد که دیده‌های خود را به شکل مستندتری عرضه کنند. بنابراین پس از سال ۱۸۳۹ که عکاسی در اروپا پاگرفت، در کنار سفرنامه‌ها، مجموعه عکس‌هایی نیز فراهم آمد که نخستین‌شان متعلق به یکی از هم‌وطنان مونتابونه، یعنی لوئیجی پشه بود. نسخه کاملی از عکس‌های او شامل ۷۵ قطعه عکس در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود و قدیمی‌ترین عکس‌های موجود در آن در فاصله سال‌های ۱۸۵۲ تا ۱۸۵۵ گرفته شده‌اند.
اما معروف‌ترین و کامل‌ترین مجموعه عکس‌های اروپائیان از ایران، متعلق به آنتوان سوروگین۶، عکاس ارمنی-گرجی است که در اواخر سده نوزدهم سرتاسر ایران را زیر پا نهاد و از مناظر، معماری و مردم ایران عکس‌های کم‌مانندی را گرفت.
نیز باید از مهدی ایوانف، ملقب به روسی‌خان یاد کرد که نقشی به‌سزا در پا گرفتن سینمای ایران داشت و عکاس‌خانه‌اش در خیابان علاء‌الدوله (فردوسی) تهران شهره خاص و عام بود. بسیاری از پرتره‌های معروف مشروطه‌طلبان و آزادی‌خواهان ایران اثر اوست.
سوروگین و روسی‌خان به رغم تبار غیر ایرانی‌شان، هر دو متولد تهران بودند.
گزارش مصور این صفحه، نگاهی دارد به عکس‌های مونتابونه از ایران عصر قاجار که با توضیحاتی از سوی خانم مژگان طریقی، رییس عکسخانه شهر تهران همراهی می‌شود. کتاب "ایران عصر قاجار از دید مونتابونه عکاس ایتالیایی" به همت خانم طریقی و مرحوم هرمان واهرامیان، هنرمند ایرانی-ارمنی منتشر شده است.
پی‌نوشت:
Luigi Montabone .۱
Fokkocheti .۲
Luigi Pesce .۳
Giannuzzi .۴
۵. اطلاعات این گفتار درباره سفر هیأت ایتالیایی به ایران و عکس‌های مونتابونه مبتنی بر مقاله‌های شهریار عدل، استاد تاریخ هنر؛ محمد ستاری، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و کارلو جی چرتی از دانشگاه ساپیینزای رم است که در مقدمه کتاب "ایران عصر قاجار از دید مونتابونه عکاس ایتالیایی" به چاپ رسیده است.
Antoin Sevruguin .۶