پاسپورت ایرانی؛ آنچه بود، آنچه شد
محمدرضا یزدان پناه
کاملا محترمانه و با تمام جزئیات برایم توضیح می‌داد. گفت اگر بیشتر از ۷۵ هزار یورو نقد سپرده‌گذاری کنم، نامم در فهرست مشتریان ویژه بانک ثبت میشود و می‌توانم از انواع امکانات و تسهیلات آن استفاده کنم. صراحتا گفت که در این صورت می‌تواند ویزای دو ماهه‌ام را نادیده بگیرد و ترتیب افتتاح یک حساب دائمی را برایم بدهد. من هم ذوق‌زده قبول کردم. نامم را پرسید تا برایم از مسئول مربوطه وقت ملاقات بگیرد. یکی دو بار فامیلی‌ام را تکرار کردم اما متوجه نشد. با خنده خواست پاسپورتم را به او بدهم تا از روی آن نامم را یادداشت کند. درست در همین لحظه بود که همه چیز فرق کرد. اول خنده‌اش یخ زد اما فورا خودش را جمع و جور کرد. خواهش کرد چند دقیقه منتظر بمانم. از صندلی‌اش بلند شد و به قسمت اداری رفت. بعد از چند دقیقه برگشت، به من نگاه کرد و گفت: «واقعا متاسفم اما ما در این بانک نمی‌توانیم برای ایرانیها حساب باز کنیم.»
اینها را حمیدرضا، یک ایرانی ۴۲ ساله می‌گوید که سال گذشته ویزای توریستی ورود به فرانسه را گرفته بود.
«با هزار بدبختی ویزا گرفتم. رفتار کارکنان سفارت در تهران واقعا بی‌ادبانه است. مطمئنم در کشور خودشان با حیوانات خیلی محترمانه‌تر برخورد میکنند. آخرش هم به همسرم و دختر کوچک‌مان ویزا ندادند تا خیال‌شان راحت باشد که بر می‌گردم. فکر می‌کردم اگر بتوانم در فرانسه یک حساب بانکی داشته باشم، کارمان برای گرفتن ویزا در دفعات بعد راحت‌تر میشود که نشد.»
کشور مسلمان و آسیایی اندونزی آخرین کشوری است که اعلام کرده شهروندان ایران دیگر نمی‌توانند در فرودگاه‌های این کشور، ویزای ورود را روی پاسپورت خود داشته باشند.
قبل از اندونزی، گرجستان هم به طور یک جانبه قرارداد لغو روادید با اتباع ایران را باطل اعلام کرده بود و ایرانیان از مردادماه برای ورود به این کشور باید درخواست ویزا کنند.
در رتبه آخر اعتبار
«هنلی و شرکا» یک شرکت بین‌المللی است که در زمینه اقامت و شهروندی فعالیت می‌کند.
این شرکت، سالانه، گزارش‌هایی درباره اعتبار پاسپورت کشورهای مختلف جهان تهیه و منتشر می‌کند که به عنوان معیاری از میزان اعتبار و شخصیت شهروندان آنها در جامعه بین‌الملل مورد توجه قرار می‌گیرد.
در گزارش سال ۲۰۱۲ «هنلی و شرکا»، پاسپورت ایرانی جزو بی‌اعتبارترین پاسپورت‌های جهان بود.
در میان تقریبا ۱۰۰ کشوری که اعتبار گذرنامه آنها در این گزارش سنجیده شد، ایران در کنار افغانستان در رتبه ۹۶ قرار داشت.
بر اساس این گزارش، شهروندان ایرانی در سال ۲۰۱۲ برای سفر تنها به ۳۷ کشور جهان نیازی به درخواست ویزا نداشتند. این کشورها اکثرا در آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی قرار دارند.
آن‌گونه که «هنلی و شرکا» بررسی کرده، فقط پاسپورت کشورهای نپال، لبنان، پاکستان و افغانستان، از پاسپورت ایرانی بی اعتبارتر هستند.
بخشی مهم از حس تحقیر جمعی
سعید پیوندی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پاریس می‌گوید: «بی‌اعتباری پاسپورت ایرانی، بخشی مهم از حس تحقیر جمعی است که ایرانیان در سراسر جهان با آن روبرو هستند.»
به گفته آقای پیوندی، شهروندان ایرانی وقتی می‌بینند که اعتبارشان تا این حد در جامعه بین‌المللی پایین است، دچار احساس تفاوت با دیگران و تحقیر جمعی می‌شوند. به همین خاطر است که مسئولان حکومتی و حامیان‌شان خیلی تلاش میکنند تا این حس را تسکین دهند و بگویند درست است که دولت‌ها با ما خوب نیستند ولی در عوض ما در نزد افکار عمومی کشورها محبوب هستیم.
گزارش «هنلی و شرکا» حاکی از آن است که گذرنامه کشورهایی مانند آنگولا، اتیوپی، جیبوتی، لیبی، بنگلادش، بوسنی و هرزگووین، مصر، تایلند، امارات متحده عربی، ویتنام و مالزی، وضعیت بهتری از گذرنامه ایرانی دارند.
از عرش تا فرش
البته اوضاع همیشه به این سیاهی نبوده است. پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و در اواخر حکومت پهلوی، شهروندان ایران می‌توانستند بدون درخواست ویزا به بسیاری از کشورهای جهان از جمله بیشتر کشورهای اروپایی سفر کنند.
در آن هنگام کشورهایی مانند فرانسه، آلمان غربی، بریتانیا، ایتالیا، سوئد، ژاپن، کره جنوبی و... از ایرانیان بدون ویزا پذیرایی می‌کردند.
وقوع انقلاب و حمله دانشجویان موسوم به «مسلمان پیرو خط امام» به سفارت آمریکا در تهران و گروگان‌گیری پرسنل آن، آغازگر روند افول پاسپورت ایرانی بود.
اکنون سال‌هاست که شهروندان ایرانی مجبورند برای وارد شدن به سفارتخانه کشورهای مختلف در تهران، ساعت‌ها در صف‌های طولانی بایستند و از چند ماه قبل وقت سفارت بگیرند.
گزارش‌های متعددی هم از رفتار توهین‌آمیز کارکنان سفارتخانه‌های خارجی در تهران با اتباع ایرانی در سال‌های اخیر منتشر شده است.
«کشوری که به قهقرا می‌رود»
آقای پیوندی می‌گوید: «معیارهای مربوط به اعتبار پاسپورت کشورها می‌توانند در طول زمان تغییر کنند. اتباع یک کشور می‌توانند در یک مقطع زمانی به آسانی به کشورهای دیگر مسافرت کنند اما اتفاقات بعدی می‌تواند شرایط را متفاوت سازد.»
او ایران را یکی از «برجسته‌ترین نمونه‌ها» در این وضعیت می‌داند: «کشوری که قبل از سال ۱۳۵۷ به دلیل رابطه دولتش با دنیا و شرایط اقتصادی، تسهیلات زیادی برای شهروندانش در دنیا وجود داشت، به مرور زمان دچار وضعیتی کاملا متفاوت میشود.»
به گفته این استاد جامعه شناسی دانشگاه پاریس، حکومت یک کشور، تاثیر بسیار زیادی بر تصویر آن کشور در جامعه بین‌الملل می‌گذارد و در شرایطی که دولت ایران روابط خوبی با بسیاری از کشورهای جهان ندارد، تصویری که از این کشور در دنیا ثبت شده، تصویر کشوری است که به قهقرا می‌رود.
بازگشت احترام
شاید به همین خاطر بود که حسن روحانی، رییس جمهوری منتخب ایران، در جریان تبلیغات انتخاباتی خود «قول» داد تا «احترام» را به پاسپورت ایرانی بازگرداند.
احترامی که حتی ارشدترین مقام‌های حکومتی جمهوری اسلامی هم اذعان دارند که قبل از انقلاب وجود داشت و پس از انقلاب دیگر اثری از آن باقی نمانده است.
اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام در خردادماه امسال گفته بود: «ایران کشوری عزیز بود. من خودم با ماشین همه کشورهای اروپایی را گشتم و رانندگی کردم. از این کشور به آن کشور می‌خواستم بروم، فقط پاسپورت را نشان می‌دادم. حالا به جایی رسیدیم که مردم امروز می‌ترسند زن خودشان را با خود به سفر خارجی ببرند چون بی‌اهانتی [بی احترامی] میشود.»
البته در حکومت ایران، همه مانند آقای هاشمی فکر نمیکنند.
سرتیپ پاسدار محمدرضا نقدی، رییس سازمان بسیج مستضعفین در آبان ماه ۱۳۸۹گفته بود: «شما به هر کجای دنیا که سفر می‌کنید، فقط کافی است پاسپورت خود را نشان دهید تا ببینید چقدر مردم دنیا به شما عشق و علاقه دارند.»
سعید رفیعی، یکی از مسئولان آژانس مسافرتی لندن در بریتانیا می‌گوید: «پاسپورت همان پاسپورت است ولی تغییر شرایط سیاسی، اقتصادی، روابط میان دولت‌ها و تحریم‌های بین‌المللی است که مشکلات را هر روز بیشتر می‌کند.»
آقای رفیعی اضافه می‌کند: «ما قبلا مسافر زیاد داشتیم، ویزا هم زیاد می‌گرفتیم. اما الان هم به علت شرایط اقتصادی و افزایش قیمت ارز، از تعداد مسافران کاسته شده و هم سخت‌گیری سفارت‌ها درباره ایرانیها نسبت به قبل بسیار بیشتر و صدور ویزا خیلی کمتر شده است.»
دموکراسی، رفاه، پاسپورت معتبر
«هنلی و شرکا» در گزارش سال ۲۰۱۲ خود آورده که دانمارک، کشور دمکراتیک و ثروتمند شمال اروپا، معتبر‌ترین گذرنامه را در میان تمام کشورهای جهان دارد. شهروندان دانمارک در سال گذشته می‌توانستند بدون دریافت روادید یا ویزا به ۱۶۹ کشور جهان سفر کنند.
رتبه دوم به طور مشترک به سه کشور سوئد، فنلاند و آلمان اختصاص دارد که باز هر سه از کشورهای دموکراتیک و توسعه‌یافته شمال و مرکز اروپا هستند. شهروندان این کشورها در سال ۲۰۱۲ امکان مسافرت بدون ویزا به ۱۶۸ کشور جهان را داشته‌اند.
بریتانیا، فرانسه، هلند و بلژیک، چهار کشور دیگر اروپایی هستند که شهروندان آنها امکان سفر بدون ویزا به ۱۶۷ کشور جهان در سال ۲۰۱۲ را داشتند و بدین ترتیب دارای سومین پاسپورت معتبر در تمام دنیا بوده‌اند.
رتبه چهارم به دوک‌نشین لوکزامبورگ از ثروتمند‌ترین و کوچک‌ترین کشورهای جهان رسیده که شهروندان آن توانسته‌اند به ۱۶۶ کشور بدون ویزا سفر کنند.
ایتالیا دیگر کشور اروپایی نیز در کنار لوکزامبورگ قرار دارد و تازه در اینجاست که نوبت به کشوری غیر اروپایی می‌رسد؛ ایالات متحده آمریکا که شهروندانش در سال گذشته می‌توانستند به ۱۶۶ کشور بدون روادید سفر کنند.