رشد علمی ایران؛ واقعیت یا تبلیغات دولتی
اگر چه ایران رتبه نخست تعداد مقالههای منتشر شده در رشته شیمی را در منطقه در اختیار دارد ولی از نظر ارجاع به این مقالهها پس از اسرائیل و ترکیه مقام سوم قرار دارد.
جعفر مهراد رئیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در گفتگویی با خبرگزاری مهر، با اشاره به تولیدات علمی شیمی ایران در سال میلادی گذشته گفت: پایگاه استنادی تامسون رویترز درسال ۲۰۱۲ تعداد مقالات متخصصان علم شیمی ایران را ۴۴۷۳ مقاله به ثبت رسانده است که ۲.۳۲۵ درصد از کل تولید علم این رشته در جهان محسوب می شود.
با این آمار ایران می گوید که در سال ۲۰۱۲ در تولید علم رشته شیمی، رتبه ۱۳ در جهان و رتبه نخست را در منطقه به دست آورده است.
واقعیت
کارشناسان مسایل آموزش عالی از دو منظر به این موضوع نگاه می کنند، اول صحت آن و دوم دلایل آن. در ارتباط با صحت خبر معتقدند که این اطلاعات با اینکه درست است ولی این تغییر وضعیت نه خبر تازهای است و نه نتیجه سیاستها و مدیریت علمی چند سال اخیر بوده است.
با رجوع به پایگاه اطلاعاتی SJR که بر اساس آمارها و اطلاعات موسسه تامسون رویترز، مدیر پایگاه نمایه سازی ISI کار میکند؛ علاوه بر تائید اطلاعات و ارقام ارائه شده توسط مسئولان وزارت علوم، اطلاعات دیگری را نیز میتوان دریافت کرد. به عنوان مثال اینکه، ایران در تولید مقالههای علمی، به طور کلی، پس از ترکیه و اسرائیل در سال ۲۰۱۲ در جایگاه سوم منطقه نشسته است و وضعیت ایران در منطقه و در تولید مقالههای شیمی در طی دو دهه گذشته چندان بد نبوده و هیچگاه از رتبه چهارم کمتر نشده است.
به بیان دیگر، وضعیت تحقیقات در حوزه شیمی در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر بسیار بهتر بوده است. با کمی جستجو در این پایگاه اطلاعاتی میبینیم که ایران جایگاه نخست را در تولید مقالههای شیمی در منطقه از سال ۲۰۰۵ میلادی یا ۱۳۸۴ شمسی در اختیار داشته است. پیش از این تاریخ و از اواخر دهه ۹۰ میلادی جایگاه ایران بتدریج از رتبه پنج به دوم در سال ۲۰۰۴ تغییر کرده است.
البته این تغییرات فقط مختص به رشته شیمی نبوده و در دیگر شاخههای علمی نیز کمابیش وضعیت یکسان بوده است، به طوریکه ایران در منطقه از سال ۲۰۰۳ تا کنون جایگاه سوم تولید علم را در اختیار داشته است.
رشد تولید مقالههای علمی ایران در بین کل کشورهای جهان نیز رشد چشمگیری داشته است و از جایگاه پنجاه وسوم در سال ۱۹۹۶ به رتبه سی وسوم در سال ۲۰۰۵ تغییر پیدا کرده بود.
کارشناسان می گویند که بازده سرمایه گذاری در حوزه علم بسیار کند است به طوریکه ممکن است اثر یک سیاست یا یک سرمایه گذاری سالها بعد نمایان شود.
به عقیده این گروه از کارشناسان مسائل علمی، این رشد حاصل سیاستهای تشویقی وزارت علوم در سالهای پیش از دولتهای نهم و دهم در پژوهش و انتشار مقالههای پژوهشی علمی در نشریات معتبر نمایه شده در ISI است.
مسئولان فعلی وزارت علوم زمانی مخالف موسسه ISI بودند و آن را صهیونیستی می دانستند و برای همین هم پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)را پیشنهاد کردند که در عمل چندان موفق نبوده است.
سیاستی که آن زمان، با حمله شدید اصولگرایان و مسئولان امروز وزارت علوم مواجه شد. آنها موسسه ISI را موسسهای صهیونیستی میدانستند و خواهان تحریم این موسسه بودند. حتی در دوره ای از زمان علاوه بر خائن نامیدن مسئولان وقت وزارت علوم، پژوهشگران و دانشگاهیان ارائه دهنده مقاله به مجلات نمایه شده در ISI را به برخوردهای قانونی تهدید میکردند.
همین گروه از مقامات فعلی، با توجه به ضرورت نمایه سازی مقالات علمی، تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)را پیشنهاد کردند که در عمل چندان موفق نبوده است.
در چنین شرایطی کارشناسان میپرسند که چطور ممکن است گروهی چنین موضعی را در قبال مجلات و موسسه ISI داشته باشند ولی برای فعالیتهای تبلیغی خود به حاصل سیاستهایی استناد کنند که پژوهشگران را تشویق به ارائه مقاله به این نشریات کرده است.
کمیت و کیفیت رشد
همه کارشناسان حوزه پژوهش به رشد بسیار خوب ایران در ارتقا جایگاه علمی کشور در بین کشورهای جهان معترفند. جایگاهی که حتی از بعضی از کشورهای صاحب نام در علم اروپایی مانند سوئیس و سوئد هم بالاتر است. ولی این رشد را کمی میدانند و امیدوارند پس از این رشد کمی، شاهد ارتقا کیفیت مقالات منتشر شده هم باشند.
از نظر آنها، چیزی که موقعیت ایران را تغییر دادهاست تعداد مقالههای منتشر شده در نشریات علمی است ونه الزاما افزایش کیفی مقالات. آنها این نظر را به تعداد ارجاع به مقاله ها مستند میکنند.
پایگاه اطلاعاتی SJR با تائید اطلاعات و ارقام ارائه شده توسط مسئولان وزارت علوم، نشان می دهد که ایران در تولید مقالههای علمی، به طور کلی، پس از ترکیه و اسرائیل در سال ۲۰۱۲ در جایگاه سوم منطقه نشسته است
یکی از ابزارهای تعیین کیفیت یک مقاله و پژوهش مرتبط با آن در جامعه علمی، تعداد ارجاعاتی است که پژوهشگران خارج از حوزه جغرافیایی محقق و نویسنده مقاله به یک مقاله داشتهاند. برای مثال اگر چه ایران رتبه نخست تعداد مقالههای منتشر شده در رشته شیمی را در منطقه در اختیار دارد ولی از نظر ارجاع به مقالهها پس از اسرائیل و ترکیه مقام سوم قرار دارد.
از سوی دیگر برخی از کارشناسان نیز رشد علمی یک کشور را فقط افزایش تعداد مقالههای منتشر شده در نشریات نمیدانند و معتقدند که بسیاری از فعالیتهای پژوهشی از نوع چاپ مقاله نیستند؛ توسعه آزمایشگاهها، انجام بسیاری از فعالیتهای توسعه فناوری، ایجاد رصدخانه های علمی مختلف، توسعه تجهیزات، گسترش پارکهای علم و فناوری و غیره از دسته فعالیتهایی هستند که به سختی قابل انتشار به صورت مقاله هستند.
به غیر از این مسائل، رشد انتشار مقالات نمایه شده بیش از آنکه مربوط به رشد توجه به توسعه زیر ساخت های کشور باشد، به گسترش دوره های دکتری، و کارآزموده تر شدن محققان ایران در نگارش و انتشار مقالات علمی شان در سطح بین المللی مربوط است.
بنابراین، با رشد انتشار مقالات علمی لزوما به نتیجه گیری خطی و مستقیم در توسعه امکانات پژوهشی نمی توان رسید.
اینکه با نزدیک شدن به انتخابات هر روز بیش از روز پیش شاهد ارائه آمارهای موفقیت مسئولان دولتی باشیم و شروع همه جهش علمی ایران را سال ۱۳۸۴ ببینیم، چندان عجیب و به دور از ذهن نیست، آن چیزی که ممکن است آسیب رساننده باشد باور تبلیغات انتخاباتی از سوی سیاستگزاران است.