انتقال دانشجویان ایرانی از خارج به داخل؛ پر سرو صدا و کم‌نتیجه
ابراهیم خندان
روزنامه نگار
اسفندیار رحیم مشائی نماینده رئیس جمهور در شورای عالی ایرانیان خارج از کشور به دلیل بروز مشکلات ارزی، از دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج خواسته است که برای ادامه تحصیل به کشور برگردند. بنابر گزارشها، حتی با این نامه نیز دانشجویان پزشکی نمی‌توانند به ایران برگردند زیرا امکان اجرای مفاد نامه آقای رحیم مشایی مبنی بر ایجاد تسهیلات برای بازگرداندن دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج از کشور، در وزارت بهداشت وجود ندارد.
محمود قاضی خوانساری رئیس مرکز خدمات آموزشی وزارت بهداشت، ظرفیت دانشگاههای علوم پزشکی کشور را برای پذیرش این دانشجویان کافی نمی‌داند و حتی تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل را نیز بیش از ظرفیت دانشگاه‌ها می‌داند. آقای قاضی خوانساری به خبرگزاری فارس گفته است که مرکز خدمات آموزشی وزارت بهداشت با انتقال این دانشجویان موافقت کرده‌است اما این طرح در اجرا با مشکلاتی مواجه است و برای اجرای این دستور راه حلی هم وجود ندارد.
البته همه دانشجویان ایرانی در گروه پزشکی تحصیل نمی‌کنند و شاید دانشجویان رشته‌های دیگر بتوانند با تسهیلاتی که دستور آن صادر شده است به کشور برگشته و به تحصیل‌شان دانشگاههای داخل کشور ادامه دهند.
آقای مشایی در نامه خود به وزارتخانه‌های علوم و بهداشت نوشت " با توجه به بروز نوسانات در قیمت ارز و بروز مشکلات برای دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، حسب نظر ریاست محترم جمهوری، مقتضی است دستور فرمایید حداکثر تسهیلات لازم را بیش از آنچه در گذشته اعمال می‌شده است، در جهت انتقال دانشجویان یاد شده به دانشگاههای داخل کشور پیش‌بینی و به اطلاع عموم خانواده‌های عزیز ایرانی ذینفع برسانند."
اما پرسش این است که این حداکثر تسهیلات یعنی چه؟
دانشجویان خارج از کشور
آمار دقیقی از تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور موجود نیست. چون بسیاری از این دانشجویان حضور خود را بعنوان دانشجو در سفارتخانه‌های ایران در کشور محل تحصیل ثبت نکرده‌اند یا امکان این کار را نداشته‌اند. این دانشجویان به دو دسته کلی بورسیه‌های دولتی و دانشجویان آزاد تقسیم می‌شوند. بخش کوچکی از دانشجویان آنهایی هستند که از بورس‌های داخلی استفاده می‌کنند و بطور عمده در مقطع دکترا تحصیل می‌کنند. این گروه، خواسته یا ناخواسته، پس از پایان تحصیلات باید به کشور برگردند و با وضعیت ارزی جدید دولت تلاش می‌کند که آنها را تا جای ممکن سریعتر بازگرداند.
این تلاش‌ها تا درخواست برای کاهش تعداد واحد درسی دانشجویان هم پیش رفته است. آقای قاضی خوانساری گفته است که: برای این افراد (بورسیه‌های وزارت بهداشت) نیز تسهیلاتی ایجاد کرده‌ایم، به طوری که واحدهای درسی آنها را کاهش داده‌ایم تا به راحتی بتوانند دوره‌های خود را گذرانده و به کشور بازگردند.
گروه بزرگتر دانشجویان غیر بورسیه هستند که تعداد آنها بطور دقیق مشخص نیست ولی حسن مسلمی نائینی مدیرکل بورس و امور دانشجویان خارج وزارت علوم اعلام کرده است که تعداد دانشجویان غیربورسیه متقاضی ارز دولتی ۴۸ هزار نفر است. شاید بتوان این رقم را بعنوان مبنایی برای تخمین جمعیت دانشجویان ایرانی بکار برد. به هر حال، این گروه در مقاطع مختلف از کاردانی تا دکترا تحصیل می‌کنند و هزینه‌های زندگی و تحصیل را خود بر عهده دارند و تا پیش از افزایش ناگهانی ارزش ارز لزومی در برقراری ارتباط با دولت نمی دیدند. موضوع نامه آقای رحیم مشایی کمک به این گروه از دانشجویان است.
برنامه بازگشت به داخل
با بروز نوسانات نرخ ارز بسیاری از دانشجویانی که در خارج از کشور به تحصیل مشغولند با مشکلات شدیدی روبرو شدند. کارشناسان مسایل آموزش عالی معتقدند که اگرچه حل مشکل مالی دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل، غیر بورسیه، در خارج از کشور دغدغه اصلی مسئولان نیست ولی با این وجود مسئولان برای حل این مشکل راه‌هایی را پیشنهاد داده‌اند که مهمترین آنها بازگشت دانشجویان به داخل کشور است.
بر اساس آیین نامه انتقال دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در دانشگاههای خارج از کشور به دانشگاه‌ها، موسسه‌های آموزش‌عالی و مراکز پژوهشی داخل کشور؛ دانشجویان به دو دسته اصلی دانشجویان دوره دکترا و مقاطع پایین‌تر تقسیم می‌شوند.
دانشجویان دوره دکترا باید خود بطور مستقیم با دانشگاههای داخل کشور تماس بگیرند و پس از دریافت پذیرش از آنها، مانند باقی دانشجویان مراحل قانونی انتقال را از طریق وزارتخانه‌های علوم و بهداشت پی‌گیری کنند.
دانشجویان مقاطع پایین‌تر از این مرحله معاف هستند و نیازی به ارتباط مستقیم و اخذ پذیرش از دانشگاه ندارند. دانشجویان دکترا مرحله گزینش را نیز در پیش‌رو دارند که در باره دیگر دانشجویان چندان جدی نیست.
اگر تمام مدارک درخواستی به درستی تهیه و ارسال شده باشد، نوبت به انتخاب دانشگاه محل تحصیل می‌رسد که بستگی دارد به دانشگاه و کشور مبدا و معدل ترم‌های گذشته دانشجو. در آیین نامه کشورها به سه و دانشگاههای آنها به چهار دسته تقسیم شده‌اند.
دانشگاههای داخلی نیز به چهار گروه تقسیم شده‌اند. دانشجویانی که معدل بالایی دارند و در دانشگاههای معروف و معتبر کشورهای غربی (عمدتا اروپایی و آمریکایی) تحصیل می‌کنند می‌توانند دانشگاههای معتبر ایرانی را برای تحصیل انتخاب کنند (به شرط پذیرش دانشگاه) و در نهایت دانشجویانی که در دانشگاههای جمهوری‌های تازه استقلال یافته، اندونزی، پاکستان، و فلیپین تحصیل می‌کنند؛ می‌توانند برای ادامه تحصیل به دانشگاههای غیر انتفاعی، پیام نور و آزاد اسلامی (شعب شهرستان‌های کوچک) بروند.
دانشجویانی که معدل بالایی دارند و در دانشگاههای معروف و معتبر کشورهای غربی (عمدتا اروپایی و آمریکایی) تحصیل می‌کنند می‌توانند دانشگاههای معتبر ایرانی را برای تحصیل انتخاب کنند
البته تحصیل در ایران هم برای دانشجویانی که به کشور بر می‌گردند رایگان نیست. آنها مجبور به پرداخت شهریه‌ای بیش از شهریه دانشجویان معمولی ایرانی هستند. بر اساس آیین‌نامه وزارت علوم، دانشجویانی که به دانشگاههای برتر ایران راه‌یابند باید شهریه‌ای تا دو برابر شهریه آن دانشگاه‌ها پرداخت کنند.
محمود ملاباشی، رئیس سازمان امور دانشجویان، گفته است که تمام دانشجویان ایرانی متقاضی انتقال به داخل باید شهریه پرداخت کنند اما در این زمینه ممکن است صندوق رفاه تسهیلاتی به این دانشجویان ارائه دهد.
به گفته آقای ملاباشی، در آیین نامه انتقال دانشجویان خارج به داخل وضعیت شهریه در دانشگاههای داخل طی جدولی اعلام شده و طبق همین جدول از دانشجویان در دانشگاههای داخل شهریه دریافت می شود و تمام دانشجویان انتقالی ملزم به پرداخت شهریه در دانشگاههای جایابی شده هستند.
وزارت علوم می گیود که سعی دارد تا راهی پیدا کند که آیا بتوان از طریق صندوق رفاه دانشجویان وام در اختیار این عده از دانشجویان انتقالی قرار دهد.
منصور حبیب‌پور گودرزی، قائم مقام صندوق رفاه دانشجویان، نیز در گفتگو با مهر از ارائه وام شهریه به دانشجویانی که متقاضی بازگشت به داخل کشور هستند، خبر داد و گفت: این دانشجویان می‌توانند از سال تحصیلی آینده متقاضی دریافت وام شهریه باشند.
هزینه تحصیل این دانشجویان با شرط ارائه ضامن معتبر تا سقف ۷۵ درصد شهریه پرداختی، اعلام شده است.
وضعیت طرح
طرح انتقال دانشجویان طرح جدیدی نیست و در سال ۱۳۸۹ مطرح و آیین‌نامه آن در دی ماه همان سال به دانشگاه‌ها ابلاغ شد. ولی بنظر می رسد چندان از این طرح استقبال نشده‌است بطوریکه از ۴۸ هزار دانشجویی که وزارت علوم اعلام کرده است تا مهر ۱۳۹۱ فقط ۳۳۶ دانشجو در این طرح شرکت کرده و به کشور بازگشته‌اند.
شاید به دلیل همین استقبال سرد بوده که مجتبی بذرافشان مقدم، معاون امور دانشجویان داخل وزارت علوم در حاشیه گردهمایی معاونان دانشجویی دانشگاه‌ها از سهل گیری وزارت علوم در سه شرط معدل، دانشگاه محل تحصیل، و ارائه وام سخن گفته است.
با توجه به این مسائل و همچنین موضعگیری وزارت بهداشت، صاحبنظران، این طرح را شکست خورده تلقی می‌کنند و نامه آقای رحیم مشایی را فقط یک حرکت تبلیغاتی ارزیابی می‌کنند و از همان منظر به آن می‌نگرند.