تاوان نویسنده جمهوری آذربایجان؛ سوزاندن کتاب و پس‌گرفتن جوایز
در آذربایجان به‌خاطر کتاب آیلیسلی اعتراضاتی علیه او انجام گرفته است
دمین مک‌گینس
بی بی سی، تفلیس
کتابهای او در ملاء عام سوزانده شده‌اند. جوایز ادبی ملی‌اش از او پس گرفته شده و یک سیاستمدار ارشد جمهوری آذربایجان برای هر کسی که گوش او را ببرد، ۱۳ هزار دلار جایزه تعیین کرده است.
اما اکرم آیلیسلی که در ۷۵ سالگی یکی از برجسته‌ترین نویسندگان جمهوری آذربایجان است، از نوشتن رمان کوتاه "رویاهای سنگی" پشیمان نیست. این کتاب باعث شگفتی بسیاری از مردم این کشور شده است. اما آیا می‌توان آن را گام اول در مسیر برقراری صلح با دشمن قدیمی جمهوری آذربایجان - یعنی ارمنستان - به‌شمار آورد؟
او در یک گفتگوی تلفنی به بی‌بی‌سی گفت: "می‌دانستم چه دارم می‌نویسم. آنها می‌گویند به ملت توهین کرده ام، ولی من دقیقا برعکس این فکر می‌کنم: من معتقدم ملتم را بالا برده ام. می‌توانستم حدس بزنم که برخی ناراحت خواهند شد. ولی پیش‌بینی نمی‌کردم که شاهد چنین واکنش‌های وحشتناکی باشم. بعضی‌ها گفته اند نویسنده کتاب باید کشته شود. برخی هم کتاب مرا سوزانده اند. خیلی غم‌انگیز است که ملت ما به این شکل خودش را کوچک میکند. مملکتی که در آن کتاب می‌سوزانند، نزد بقیه جهان احترامی ندارد."
کتاب او به شرح اختلافات جمهوری آذربایجان با همسایه‌اش – ارمنستان – در طول قرن بیستم می‌پردازد، و با بیان جزئیات کشتار ارامنه به دست آذری‌ها، این فاجعه را از زاویه دید ارمنستان به تصویر می‌کشد.
زخم‌های اختلافات
جمهوری آذربایجان هنوز به‌خاطر شکست در جنگ دهه ۱۹۹۰ و از دست دادن حدود ۲۰ درصد قلمرو خود – شامل منطقه مورد اختلاف ناگورنو قره‌باغ و نواحی اطراف آن - زخم‌خورده است. در نتیجه، مقصر معرفی کردن کشور کمی شوک‌آور است. برای بسیاری، بی‌توجهی کتاب به رنج‌ها و آلام نابخشودنی است.
نشان‌های افتخار ملی اکرم آیلیسلی از او پس گرفته شده است
بعد از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان و ارمنستان درگیر جنگی خونین شدند، و هر دو طرف در این جنگ متحمل تلفات و خسارات زیادی شدند. حدود ۳۰ هزار نفر کشته شدند، و یک میلیون نفر هم مجبور شدند از خانه و کاشانه‌شان فرار کنند. با وجود برقراری آتش‌بسی شکننده، اختلافات میان دو کشور همچنان پابرجاست، و هر سال دهها نفر در نتیجه آن کشته می‌شوند. با این وجود، حتی برخی از منتقدان کتاب، از جمله مراد گاسانلی، به آزار و اذیت نویسنده آن اعتراض دارند.
او می‌گوید: "به غیر از محافل شدیدا لیبرال، عده بسیار کمی از این کتاب و پیام آن خوششان آمد. ولی کتاب‌سوزی‌ها، اعتراضات خیابانی و دعوت به اعمال خشونت‌آمیز علیه نویسنده کتاب عمدتا بدست محافل طرفدار دولت انجام شد. در جمهوری آذربایجان آزادی تجمعات وجود ندارد. دور هم جمع شدن و کتاب‌خوانی دست‌جمعی غیرممکن است، چه برسد به سوزاندن کتاب! همین که این تجمعات اجازه برگزاری پیدا کرده اند، و پلیس هم از شرکت‌کنندگان محافظت کرده و تلویزیون دولتی تصاویر آن را پخش کرده، نشان می‌دهد که سازمان‌دهی آن در رده‌های بالای حکومتی انجام شده است."
مقامات دولتی جمهوری آذربایجان حاضر نشدند در این زمینه نظر بدهند.
دشمنی ملی
الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، شخصا فرمانی صادر کرد که به‌موجب آن همه جوایز ملی و مقرری ماهانه آقای آیلیسلی قطع شد. نمایندگان مجلس عضو حزب حاکم خواستار آن شدند که او کشور را ترک کند، و یا مورد آزمایش ژنتیک قرار گیرد تا معلوم شود که واقعا تبار آذری دارد، و ارمنی نیست.
برخی مقامات ارشد دولتی هم او را خائن خواندند و گفتند که ابراز "انزجار عمومی" پاسخ درستی به کتاب او بوده است. همسر و پسر آقای آیلیسلی هم شغلشان در موسسات دولتی را از دست دادند. دعوت به اِعمال خشونت علیه آقای آیلیسلی یادآور فتوای معروف آیت‌الله خمینی، رهبر سابق ایران، علیه سلمان رشدی، نویسنده بریتانیایی بود، و موجی از محکومیت‌ها را در خارج از جمهوری آذربایجان به‌همراه داشت.
رهبر حزب مساوات نو که از تأثیر منفی تعیین جایزه – آنهم با حمایت دولت – برای اِعمال خشونت علیه یک نویسنده بر چهره بین‌المللی کشور آگاه شده بود، در پی هشدار دولت، جایزه در نظر گرفته شده برای بریدن گوش آقای آیلیسلی را لغو کرد.
پلیس آذربایجان تظاهرات مخالفان دولت را سرکوب میکند
بسیاری تحلیل‌گران معتقدند به‌راه افتادن کینه و دشمنی علیه یک نویسنده نتیجه تلاش دولت برای انحراف توجه از موج اعتراضات ضد دولتی بوده که در ماه ژانویه (دی ماه ۱۳۹۱) کشور را در برگرفت.
نشانه‌ها حاکی از آن است که شمار فزاینده‌ای از مردم جمهوری آذربایجان از نابرابری رو به رشد میان ثروتمندان و فقرا ناراضی هستند. در حالی که رئیس جمهوری علی‌اف باید در ماه اکتبر (مهر ماه ۱۳۹۲) در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند، برخی اعضای دولت او به فساد مالی متهم شده اند.
گیورگی گوگیا از سازمان دیدبان حقوق بشر می‌گوید: "دولت عادت دارد یک دشمن مشترک پیدا کرده، و همه را حول دشمنی با آن متحد کند. این اولین باری نیست که آزادی اطلاعات و آزادی بیان مورد حمله قرار می‌گیرد." در حال حاضر دست‌کم پنج روزنامه‌نگار منتقد دولت پشت میله‌های زندان هستند. فعالان حقوق بشر می‌گویند اتهامات آنها ساختگی است.
در ماه ژانویه (دی ماه ۱۳۹۱) دو سیاستمدار معتبر مخالف دولت – که یک نفرشان قصد دارد در انتخابات ریاست جمهوری پاییز آینده شرکت کند – دستگیر، و به سازمان‌دهی اعتراضات ضد دولتی متهم شدند. آنها تا زمان برگزاری محاکمه‌شان در بازداشت خواهند بود، و در جمهوری آذربایجان این فرآیند ممکن است تا یک سال طول بکشد. در صورت مجرم شناخته شدن، ممکن است آنها به سال‌ها حبس محکوم شوند.
تحریف تاریخ
سرکوب آزادی بیان، تنها دگراندیشی سیاسی را خاموش نمی‌کند. مسأله این است که به این ترتیب ممکن است فرصت و امکان برقراری صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان هم از بین برود. آقای گوگیا معتقد است آیلیسلی شجاعت زیادی به‌خرج داده که به‌عنوان اولین نویسنده مشهور کشورش نسبت به قربانیان طرف مقابل ابراز همدردی کرده است.
او می‌گوید: "موضوعی که این کتاب به آن می‌پردازد، باید در جامعه به بحث گذاشته شود، و آن نگاه به گذشته است. آزادی بیان نباید فقط در مورد عقایدی رعایت شود که باب میل ماست. اتفاقا بیشتر باید به فکر رعایت آزادی بیان عقایدی بود که شوک‌آور و برخورنده هستند."
چندین دهه است که گفتمان تاریخی غالب در جمهوری آذربایجان و ارمنستان از پرداختن به فجایعی که بر سر طرف مقابل آمده، کوتاهی کرده است. آقای آیلیسلی می‌گوید: "تنها راه رسیدن به صلح مهربانیست، نه خشم. این مسأله هیچگاه با خشم حل نخواهد شد."