نشانه‌گاه موشکهای پاتریوت در ترکیه: سوریه یا ایران؟
حسین آرین
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، در تازه‌ترین اقدام خود تصمیم گرفته است سامانه موشکی پاتریوت را در مرزهای جنوبی ترکیه مستقر کند. این اقدام ناتو که مقام‌های ترکیه آن را برای تقویت توان دفاعی این کشور در برابر تهدیدهای احتمالی سوریه عنوان کرده‌اند به گمانه‌زنی‌هایی درباره اهداف واقعی از برپایی این سامانه در ترکیه منجر شده است.
استقرار سامانه در طول مرز سوریه
قرار است آمریکا، آلمان و هلند شش واحد (آتشبار، باتری) این سامانه را در نیمه ماه ژانویه سال آینده به ترکیه بفرستند. لئون پانه‌تا، وزیر دفاع آمریکا، در آستانه سفر تازه‌اش به ترکیه دستور ارسال تجهیزات سامانه پاتریوت را به ترکیه صادر کرد و به گفته سخنگوی پنتاگون، وزارت دفاع آمریکا، ۴۰۰ نفر نظامی آمریکایی به همراه دو واحد سامانه به ترکیه اعزام خواهند شد.
هلند و آلمان نیز هر کدام دو واحد در ترکیه مستقر خواهند کرد و به ترتیب ۳۶۰نفر و ۴۰۰ نفر به ترکیه خواهند فرستاد.
قرار است این شش واحد در جنوب ترکیه در طول مرز ۹۰۰ کیلو متری این کشور با سوریه جای گیرد. هم اکنون یک تیم از کارشناسان ناتو برای نهایی کردن مکان برپایی واحدهای این سامانه و چگونگی استفاده از موشکهای آن در ترکیه به سر می‌برند.
نگرش‌ها و واکنش‌ها
آمریکا اعلام کرده است که سامانه پاتریوت تنها با هدف دفاع از ترکیه ارسال می‌شود و اندرس فوگ راسموسن، دبیرکل ناتو، نیز با تأکید به ماهیت دفاعی این سامانه خطاب به مردم ترکیه گفته است: «ما مصمم هستیم از شما و سر زمین‌تان دفاع کنیم... به هرکس که خواهان حمله به ترکیه است می‌گوییم: این فکر حتی به ذهنتان هم خطور نکند».
روسیه می‌گوید دولت ترکیه برای توجیه استقرار سامانه پاتریوت و تهدیدهایی که با آن مواجه است غلو می‌کند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، با هشدار به تکرار سناریوی لیبی در مورد سوریه گفت: در شرایط کنونی چرا باید سامانه پاتریوت در ترکیه کار گذاشته شود.
در همین رابطه، پیشتر (اواخر نوامبر) سرگئی لاورف، وزیر خارجه روسیه، در یک مکالمه تلفنی با اندرس فوگ راسموسن درباره استقرار این سامانه در ترکیه و ابراز تردید در مورد اهداف اعلام شده از سوی ناتو گفت: «نگرانی‌های روسیه ریشه در سندروم (عارضه) تفنگ آنتوان چخوف [نمایشنامه‌نویس و داستان‌نویس] دارد که می‌گوید: اگر در پرده اول تفنگی بر روی دیوار آویزان بود برای آن است که در پرده سوم شلیک شود».
مقام‌های جمهوری اسلامی هم نسبت به برپایی این سامانه در ترکیه واکنش‌های تندی نشان داده‌اند. محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور ایران، سفر از پیش اعلام شده خود را به ترکیه لغو کرد. سرلشگر حسن فیروزآبادی، رئیس ستادکل نیرو های مسلح، گفت که غرب برای جنگ چهانی برنامه‌ریزی می‌کند و استقرار این سامانه در ترکیه برای آغاز این جنگ است. سرلشگر رحیم صفوی، مشاور نظامی آیت‌الله خامنه‌ای هم با اشاره به «دخالت نابه‌جای آمریکا» در سوریه گفت: آمریکا با تحریک برخی از کشورها مانند ترکیه ناامنی را در منطقه گسترش می‌دهد.
تهدیدهای سوریه علیه ترکیه
همه اظهارات مقام‌های ترکیه و ناتو حکایت از دفاع از ترکیه و خنثی کردن تهدیدهای سوریه علیه این کشور دارد. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چه تهدیدهایی متوجه ترکیه است و سامانه پاتریوت چه نقشی را برای دفع این تهدیدها بازی خواهد کرد؟
در جریان بحران ۲۱ ماهه سوریه، ترکیه از دو جهت تهدید شده است: یکی شلیک خمپاره به وسیله یکان‌های ارتش سوریه به سوی مخالفان حکومت بشار اسد و بالعکس در نواحی مرزی ترکیه که در یک مورد در شهر مرزی آقجا قلعه به کشته شدن ۳ نفر و مجروح شدن ۹ نفر انجامید؛ و تهدید دیگر حضور ده‌ها هزار نفر پناهجوی سوری در ترکیه که شمار آنها با توجه به تشدید بحران سوریه رو به فزونی است.
اضافه بر این یک فروند هواپیمای فانتوم ترکیه در آب‌های شرق دریای مدتیرانه در حوالی بندر لاذقیه ظاهراً هدف پدافند هوایی سوریه قرار گرفت و سقوط کرد، گو اینکه تاکنون هیچ منبع رسمی در ترکیه علت سقوط این جنگنده را مشخص نکرده است.
تهدیدهای دیگری که در ناتو و کشورهای غربی مطرح شده امکان استفاده ارتش سوریه از سلاح‌های شیمیایی و موشکهای اسکاد علیه مخالفان بشار اسد است. وزارت خارجه سوریه اعلام کرده است که از سلاح‌های شیمیایی برای درگیری‌های داخلی استفاده نشده و نمی‌شود و کاربرد این سلاح‌ها که در کنترل کامل ارتش قرار دارد برای رویارویی با حمله‌های خارجی است.
آمریکا دولت بشار اسد را متهم کرده است که از «نوعی موشکهای شبیه اسکاد» علیه مخالفان استفاده می‌کند و به تازگی آدمیرال جیمز اِستاوریدیس، فرمانده نیرو های ناتو، در فیس‌بوک خود نوشته است: «در چند روز گذشته چند فروند موشک اسکاد در داخل خاک سوریه علیه مخالفان شلیک شده است و شماری از آنها نزدیک مرز ترکیه فرود آمده‌اند و این بسیار نگران‌کننده است.»
دولت بشار اسد با رد این اتهامات آنها را «شایعه پراکنی بی‌اساس» برای تخریب وجهه سوریه در جوامع بین‌المللی قلمداد کرده است.
ویژگی‌های سامانه پاتریوت
سامانه پدافند هوایی پاتریوت که توسط شرکت آمریکایی ریتیون ساخته شد، قادر است با رادار زمین پایه‌اش هدف‌های هوایی راکشف و ردیابی کند و سپس با پرتاب موشکهای رهگیر آنها را هدف قرار دهد. اولین نوع این سامانه در اواخر دهه ۸۰ میلادی بهینه‌سازی شد و پَک -۱ ، پَک -۲ انواع پیشرفته این سامانه‌اند. پَک -۳ پیشرفته‌ترین و آخرین نوع این سامانه است که آلمان و هلند و آمریکا آن را در اختیار دارند.
پَک -۳ برای مقابله با موشکهای بالستیک تاکتیکی، موشکهای کروز، هواپیماها و پهپادها به کار می‌رود و بُرد عملیاتی موشکهای رهگیر آن با سرعت ۵ ماخ (نزدیک به یک مایل در ثانیه) برای نابودی موشکهای بالستیک ۲۰ کیلومتر و هواپیماها ۱۶۰ کیلومتر است. با توجه به این برد عملیاتی، ناتو شش واحد پَک -۳ را در ترکیه مستقر خواهد کرد تا ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک ترکیه با سوریه را به طور کامل پوشش دهد. این سامانه توانایی مقابله با آتش خمپاره یا توپخانه از سوی سوریه را ندارد.
تناقضات، اهداف نهفته
عدم تناسب بین توانایی این سامانه با تهدیدهایی که آنکارا از جانب دولت اسد احساس می‌کند، اهداف ناتو را برای برپایی این سامانه در ترکیه زیر سؤال برده است. دبیرکل ناتو، دوشنبه ۲۷ آذر، در پاسخ به هشدار ایران نسبت به استقرار این سامانه در ترکیه و اهداف نهفته ناتو و آمریکا گفت: استقرار موشکهای پاتریوت در ترکیه صرفاً دفاعی است و ناتو به هیچ وجه برنامه‌ای برای حمله ندارد.
به رغم این، شماری از کارشناسان غربی بر این باورند که استقرار این سامانه در ترکیه می‌تواند مقدمه‌ای برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع بر فراز سوریه باشد، همانگونه که آمریکا و متحدین غربی‌اش پیشتر چنین منطقه‌ای را بر فراز لیبی در زمان حکومت معمر قذافی و همچنین در عراق زمان صدام حسین ایجاد کردند. اما ژنرال بن هاجِز، فرمانده پایگاه یکان‌های زمینی ناتو در ازمیر ترکیه می‌گوید: ایجاد منطقه پرواز ممنوع با سامانه پاتریوت امکان‌پذیر نیست.
همزمان برخی از کارشناسان نظامی روسی به روزنامه کامرسنت گفته‌اند که هدف غایی استقرار این سامانه در ترکیه در جهت آماده کردن ارتش آمریکا برای حمله به ایران است و واحدهای سیار این سامانه را می‌توان به راحتی از مناطق مرزی ترکیه و سوریه به سوی مرز ایران برد و در فاصله ۵۰۰ کیلومتری تبریز مستقر کرد تا از عملیات تلافی‌جویانه ایران در صورت حمله به این کشور جلوگیری شود.
در این راستا دیمیتری تَرِنین، مدیر مرکز بنیاد کارنگی در مسکو، به روزنامه یاد شده می‌گوید ارتباط بین استقرار سامانه پاتریوت در ترکیه و حمله به ایران پیچیده‌تر از آن است که تصور می‌شود. «گو اینکه در صورت حمله به ایران وجود سامانه پاتریوت در ترکیه می‌تواند مفید واقع شود ولی در حال حاضر سامانه‌های پدافند هوایی ناتو در اروپا برای دفع تهدیدهای فعلی ایران کاملاً کفایت می‌کند».
تردید در مورد علت و اهداف واقعی استقرار این سامانه منحصر به ایران و روسیه نیست. کمال کلیچ داراوغلو، رهبر حزب جمهوری خلق ترکیه، با انتقاد از دولت ترکیه برای تشریح نکردن دلایل استقرار سامانه پاتریوت گفته است که مردم ترکیه باید از دلایل این کار آگاه شوند.
احمد داود اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، نیز که در نشست اخیر وزیران خارجه ناتو در بروکسل گفته بود در خواست ترکیه برای استقرار این سامانه صرفاً برای مقابله با حمله‌های موشکی است، به تازگی گفت : «این سامانه صرفاً دفاعی است و در صورت تهدید موشکی علیه ترکیه فعال خواهد شد».
سراشیبی فروپاشی رژیم اسد
استقرار این سامانه که ظاهراً برای دفع حمله‌های موشکی سوریه است در حالی صورت می‌گیرد که به گفته دبیر کل ناتو رژیم سوریه در حال فروپاشی است و به عقیده مقام‌های آمریکایی «دیوارهای حفاظتی» اطراف اسد یکی پس از دیگری خراب می‌شوند.
جمهوری اسلامی، پشتیبان اصلی رژیم اسد، طرحی شش ماده‌ای برای حل بحران سوریه ارائه کرده است که شانسی برای موفقیت ندارد و به رغم اظهارات اخیر سرگئی لاورف که گفته بود روسیه اجازه نخواهد داد تجربه لیبی در سوریه تکرار شود، میخائیل باگدانف، نماینده ویژه روسیه در امور سوریه، پنجشنبه ۲۳ آذر، برای اولین بار گفت: «باید حقایق موجود را بپذیریم و شوربختانه پیروزی مخالفان [رژیم] سوریه را نمی‌توان نادیده گرفت».
با توجه به تزلزل رژیم اسد به نظر نمی‌رسد که نیازی به دخالت مستقیم کشورهای غربی در سوریه و تکرار تجربه لیبی باشد و به گفته م. ک. بهادر اکومار، دیپلومات پیشین و با سابقه هند، الگوی تغییرات در سوریه می‌تواند شبیه تغییرات صورت گرفته در افغانستان در سال ۲۰۰۱ باشد که اتحادیه شمال رژیم طالبان را ساقط کرد و در پی آن کشور های غربی برای رهبری رژیم غالب وارد میدان شدند.