تحسس و انتظار زلزله آخرالزمان

به باور برخی از محافظه کاران، شیعیان دیگر نه در دوره انتظار، که در دوره "تحسس" به سر می برند؛ یعنی زمانی که خواص، می‌توانند حضور امام دوازدهم را "حس" کنند

حسین باستانی - بی بی سی

یک روز پیش از زلزله اخیر آذربایجان، خطیب جمعه تهران طی سخنانی در زمینه نزدیک بودن زمان ظهور امام دوازدهم شیعیان، اشاره ای معنادار به یکی از برداشت های جنجالی از مفهوم "آخرالزمان" داشت.
کاظم صدیقی با تاکید بر افزایش مشکلات بشر در سرتاسر جهان، این وضعیت را "مقدمه حضور امام عصر" دانست و گفت: "بوی پیراهن یوسف به مشام می‌رسد".

اشاره به استشمام "بوی پیراهن یوسف" در آستانه حضور امام دوازدهم شیعیان، یادآور مفهومی به نام "تحسس" (به معنای جستجوی وجود چیزی از طریق حواس) است. معتقدان به این مفهوم باور دارند که در زمان حاضر، شیعیان دیگر نه در دوره انتظار، که در دوره تحسس به سر می برند؛ یعنی زمانی که خواص، می توانند حضور امام دوازدهم را حس کنند.

این کلمه، در آیه ای از سوره یوسف به کار رفته که حکایت دارد یعقوب (پدر یوسف) بعد از سال ها دوری از یوسف، در آستانه بازگشت فرزند از "تحسس" او سخن گفته است.

تحول مفهوم انتظار در دوره احمدی نژاد

در دوره آقای احمدی نژاد، بودجه های دولتی بی سابقه ای به پروژه های مرتبط با مفهوم آخر الزمان و زمینه ساز "ظهور" اختصاص یافت و خود رئیس جمهور، بارها از نزدیک بودن زمان ظهور امام دوازدهم سخن گفت.

رئیس دولت در فروردین ۱۳۸۷، در جریان سخنرانی خبرسازی در مشهد، قسم خورد که "دست امام زمان" را در همه امور می‌بیند و گفت هدف او فراهم کردن زمینه برای ظهور است.

"مقام های ارشد حکومت ایران پس از چند سال همراهی با رویکرد 'آخرالزمانی' محمود احمدی نژاد و همکارانش، در پی تحولات سال گذشته وزارت اطلاعات تغییر جهت داده و به مقابله با این رویکرد پرداختند. اما با افزایش بحران میان ایران و جامعه بین المللی، تمایلی محسوس به رجوع مجدد به مفاهیم آخرالزمانی دیده می شود"

مقام ها و نهادهای ارشد حکومت ایران، در طول دوره اول و اوایل دوره دوم ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، حامی یا نظاره گر خاموش مواضع او و همکارانش در مورد دوره آخر الزمان بودند.

با وجود این از اوایل سال ۱۳۹۰، به دو دلیل مشخص ورق به ضرر تیم محمود احمدی نژاد و مواضع آخر الزمانی آنها برگشت. این دو دلیل تقریبا همزمان، عبارت بودند از نافرمانی سرسختانه رئیس جمهور از رهبر بر سر مدیریت وزارت اطلاعات، و توزیع گسترده فیلم "ظهور بسیار نزدیک است" در ایران.

فیلم، تأکید داشت که زمان غیبت امام دوازدهم شیعیان رو به پایان است و آیت الله علی خامنه‌ای و محمود احمدی نژاد نیز دو تن از یاران این امام هستند. ادعای فوق، رابطه طولی میان رهبر و رئیس جمهور (اینکه یکی "ولی" دیگری است) را به رابطه ای عرضی (اینکه هر دوی آنها، یاران امام زمان هستند) تغییر می داد و این "جسارت"، زنگ خطر را برای حامیان سرسخت رهبر ایران به صدا در آورد.

همزمانی این تحول با متهم شدن محمود احمدی نژاد به نافرمانی از ولی فقیه بر سر وزارت اطلاعات، به این تصور در میان حامیان آیت الله خامنه‌ای دامن زد که رئیس دولت و یارانش، خود را متصل به امام غایب دانسته و ضرورتی به اطاعت از رهبری نمی بینند.

به این ترتیب، نزدیکان رهبر جمهوری اسلامی، که در سال های گذشته با سکوتی تأیید آمیز نظاره گر مواضع رئیس دولت و همفکرانش در مورد نزدیک بودن دوره آخر الزمان بودند، در تغییر جهتی آشکار، به واکنش علیه این مواضع پرداختند.

در نتیجه این تغییر رویکرد، همزمان با دستگیری تهیه کنندگان فیلم "ظهور بسیار نزدیک است" و منسوب کردن آنها به مقام های دفتر رئیس جمهور، اصل ادعای نزدیک بودن ظهور نیز مورد تردید مقام های حکومتی قرار گرفت.

شخص آیت الله خامنه ای، در تیرماه ۱۳۹۰ هشدار داد که "نباید به دام برخی عقاید افتاد که ضمن تعیین وقت برای ظهور، آن را خیلی نزدیک می دانند."

"در شرایطی که حتی رئیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی، شرایط کشور را در آستانه 'شعب ابی طالب' توصیف می کند، توجیه دلایل ادامه پافشاری بر سر برنامه هسته ای ایران، به گونه ای فزاینده نیازمند رجوع به استدلال های مستقل از منطق مادی است"

علی سعیدی نماینده آقای خامنه ای در سپاه پاسداران نیز، در تیرماه ۱۳۹۰ با اشاره به مفهوم آشنای "غیبت یوسف" گفت: "بنده معتقدم جامعه‎ ‎ایرانی آماده [ظهور امام دوازدهم شیعیان] نیست، چرا؟ به این دلیل که روز ‏جمعه میلیون‌ها نفر می‌گویند‎ ‎اللهم عجل لولیک ‌الفرج و جوابی نمی‌آید و خداوند سبحان می‌فرماید از بشریت‎ ‎بپرسید با ‏‏۱۱ یوسف [امام] چه کرد‌ند و حال با چه تضمینی آخرین برگ برنده را به شما‎ ‎بسپاریم‎؟"

مجموعه این موضع گیری ها، در ظاهرا حکایت از آن داشت که دوره تبلیغات حکومتی بر سر نزدیک بودن آخر الزمان، رو به پایان است.

بازگشت مجدد به قرائت آخر الزمانی

با وجود فاصله گرفتن مقام های ارشد حکومت ایران از ادعای نزدیک بودن دوره غیبت در سال گذشته، به نظر می رسد که این رویکرد، اخیراً شاهد تغییری مجدد بوده است.

در یکی از برجسته ترین نشانه های این تغییر، علی سعیدی نماینده ولی فقیه در سپاه پاسداران، که سال پیش ایده نزدیک بودن زمان ظهور را موکداً رد کرده بود، سه هفته پیش بخش مهمی از سخنرانی خود پیش از خطبه های نماز جمعه تهران را به تبیین نزدیک بودن آخرالزمان اختصاص داده است.

آقای سعیدی، سپاه پاسداران و به ویژه واحد برون مرزی سپاه (نیروی قدس) را زمینه ساز ظهور امام غایب معرفی کرده و با تاکید بر اینکه خاورمیانه باید قبل از آمدن امام دوازدهم متحول شود، انقلاب های اخیر کشورهای عربی را مقدمه این ظهور دانسته است.

در اشاره ای دیگر به تحولات منطقه ای، مهدی طائب رئیس قرار گاه "عمار"، تشکلی از نیروهای نزدیک به محافل نظامی امنیتی حامی رهبر جمهوری اسلامی، ماه پیش گفته تا زمانی که ارتش وهابی (ارتش عربستان) در نزدیکی کعبه حضور دارد، ظهور امام دوازدهم اتفاق نمی افتد و در نتیجه ایران باید "به کشورهای دیگر کمک کند تا این اتفاق صورت بگیرد و زمینه ظهور حضرت حجت فراهم بیاید".

تشدید فشارهای بین المللی علیه ایران نیز در اشارات اخیر فرماندهان نظامی به زمان ظهور حضور داشته است. فرمانده سپاه استان قزوین، سالار آبنوش، در اوایل ماه جاری تشدید تحریم های بین المللی علیه جمهوری اسلامی ایران را یک واقعه قبل از ظهور دانسته است. وی تاکید کرده که "اگر مردم بدانند تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی به خاطر انتظار برای ظهور امام زمان است٬ با جان و دل مقابل این تحریم‌ها مقاومت خواهند کرد."

"همزمانی توزیع گسترده فیلم 'ظهور بسیار نزدیک است' با متهم شدن محمود احمدی نژاد به نافرمانی از ولی فقیه بر سر وزارت اطلاعات، به این نگرانی در میان حامیان آیت الله خامنه‌ای دامن زد که رئیس دولت و یارانش، خود را متصل به امام غایب دانسته و ضرورتی به اطاعت از رهبری نمی‌بینند"

و در ادامه همین اظهارنظرها بوده که کاظم صدیقی امام جمعه تهران نیز، چند روز پیش از نزدیک بودن "حضور امام عصر" و به مشام رسیدن "بوی پیراهن یوسف" سخن گفته است.

در شرایطی که افزایش شدید تحریم های بین المللی، حکومت ایران را به گونه ای بی سابقه تحت فشار قرار داده و حتی بسیاری از مسئولان حکومتی را نگران هزینه های پرونده هسته ای کرده است، ترویج چنین دیدگاه هایی از سوی منسوبان و منصوبان آیت الله خامنه ای، معنای مشخصی دارد.

نیاز به مفهوم آخرالزمان

در تحلیل کلی، به نظر می رسد در شرایطی که حتی رئیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی، شرایط کشور را در آستانه "شعب ابی طالب" توصیف می کند، توجیه دلایل ادامه پافشاری بر سر برنامه هسته ای ایران، به گونه ای فزاینده نیازمند رجوع به استدلال های مستقل از منطق مادی است.

واقعیت این است که بر مبنای محاسبات بشری، توجیه امیدواری به آینده رویارویی جمهوری اسلامی و غرب بر سر پرونده هسته ای، به تدریج برای حکومت ایران غیر ممکن می شود.

در شرایط موجود، به تدریج برای مسئولان چاره ای جز توسل به این استدلال باقی نمی ماند که جمهوری اسلامی ایران، به دلایل فوق بشری، که ارتباطی با محاسبات مادی از قبیل وضعیت اقتصادی کشور ندارند، در مناقشه جاری با جامعه جهانی بر سر پرونده هسته ای شکست نخواهد خورد.

احتمالا مهمترین استدلالی که در چهارچوب دستگاه اعتقاد در شیعه، امکان توسل به آن برای تبیین فرجام پیروزمند مناقشه جاری وجود دارد، مفهوم "نبرد آخر الزمان" است. نبردی که در انتهای آن، نیروی حق (جمهوری اسلامی ایران) با وجود تفوق مادی نیروی باطل (غرب) پیروز خواهد شد.

"علی سعیدی نماینده ولی فقیه در سپاه پاسداران، سال گذشته ایده نزدیک بودن زمان ظهور را موکداً رد کرد، اما سه هفته پیش بخش مهمی از سخنرانی خود پیش از خطبه های نماز جمعه تهران را به تبیین نزدیک بودن آخرالزمان اختصاص داد"

زمانی که محمود احمدی نژاد و همکارانش، همزمان با مبارزه طلبی شتاب‌ناک با جامعه بین المللی بر سر برنامه هسته ای، بر ترویج باورهای آخرالزمانی می کوشیدند، به‌واقع در چهارچوب نظام فکری خود عملی اجتناب ناپذیر را انجام می دادند. چرا که هزینه های عملی مسیری که در پیش گرفته بودند، جز با اعتقاد به قریب الوقوع بودن پایان "دوره اعتبار محاسبات مادی" قابل توجیه نبود.

منتقدان احمدی نژاد در جناح محافظه کار، پس از دوره ای فاصله گرفتن از قرائت او و همفکرانش از زمان ظهور، ظاهرا دوباره متوجه شده اند که به لحاظ منطقی، چاره ای جز توسل به همین قرائت را ندارند.

می توان انتظار داشت که داستان توسل آخرالزمان، با افزایش بحران میان جمهوری اسلامی و غرب، پرده های جدیدتری را نیز در پیش داشته باشد.