حل‌المسائل نفخ
خوردن مواد فیبردار مانند کلم، کاهو و حبوبات که حاوی مواد ساکاریدی هستند و مدت زمان بیشتری در روده می‌مانند باعث فعالیت بیشتر میکروب‌ها می‌شود و گاز بیشتر و بدبوتری ایجاد می‌کنند.
27 ساله هستم. مشکل نفخ زیادی دارم و نمی‌توانم هنگامی که خوابم، نفخم را کنترل کنم. البته نفخم آنقدر زیاد است که بعضی وقت‌ها در بیداری هم به زور گاز معده یا روده‌ام را نگه می‌دارم؛ چه برسد به وقتی که خوابم و هیچ کنترلی ندارم.
من این مشکل را از بچگی و از وقتی که به یاد دارم، داشته‌ام و همیشه از این بابت رنج می‌کشم و دچار افسردگی شده‌ام. این مشکل مربوط به چه بیماری‌ای است؟ آیا راه درمان قطعی دارد؟ باید به چه متخصصی مراجعه کنم؟ این جریان بعد از درمان برای ازدواجم مشکل‌ساز نیست؟ گازی که در دستگاه گوارش وجود دارد چطور تولید می‌شود؟
گفتگوی زیر با دکتر علی‌اکبر حاج‌آقامحمدی، فوق تخصص گوارش و کبد و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی قزوین در مورد این سؤالات است.
آقای دکتر! لطفاً توضیح دهید که گاز معده و روده چگونه به وجود می‌آید؟
بخشی از گازی که در معده وجود دارد، ناشی از هوایی است که ما آن را می‌بلعیم و به طور طبیعی وجود دارد، اما در بعضی شرایط مثل غذا خوردن با استرس، حرف زدن هنگام غذا خوردن، آدامس جویدن، مصرف نوشابه‌های گازدار و... میزان بلع هوا بیشتر می‌شود. در نتیجه احساس آروغ زدن به فرد دست می‌دهد. بخش دیگری از گاز معده نیز ناشی از فعل و انفعالات اسید معده و شیره‌های گوارشی است که وقتی با هم ترکیب می‌شوند، تولید گاز می‌کنند. گازهای قسمت تحتانی دستگاه گوارش یا روده‌ها نیز عمدتاً ناشی از تأثیر باکتری‌ها و میکروب‌های روده روی بقایای مواد غذایی است. همان‌طور که می‌دانید قسمتی از غذاهایی که ما می‌خوریم در دستگاه گوارش هضم نمی‌شوند و داخل روده باقی می‌مانند. باکتری‌هایی که داخل روده بزرگ زندگی می‌کنند این مواد را تخمیر می‌کنند و از تخمیر این مواد، گاز تولید می‌شود.
آیا گاز روده و معده از نظر ترکیب تفاوتی هم با هم دارند؟
بله، معمولاً از نظر ترکیب با هم متفاوت هستند زیرا همان‌طور که اشاره کردم گاز موجود در معده هوایی است که وارد معده می‌کنیم و عمدتاً از اکسیژن و نیتروژن تشکیل شده است. بخشی هم که ناشی از فعل و انفعالات شیمیایی در معده است، بیشتر ترکیبی از دی‌اکسیدکربن است ولی گازی که در روده‌ها توسط باکتری‌ها تولید می‌شود ترکیب‌های سولفوردار است که به همین دلیل معمولاً بدبو است.
بدبو شدن گاز روده چه زمانی بیشتر می‌شود؟
معمولاً خوردن مواد فیبردار مانند کلم، کاهو و حبوبات که حاوی مواد ساکاریدی هستند و مدت زمان بیشتری در روده می‌مانند باعث فعالیت بیشتر میکروب‌ها می‌شود و گاز بیشتر و بدبوتری ایجاد می‌کنند به همین دلیل افرادی که به خصوص از این مشکل رنج می‌برند بهتر است چنین موادی را کمتر مصرف کنند. یبوست هم در ایجاد این مشکل سهم بسزایی دارد زیرا هرچه مدفوع زمان کوتاه‌تری در دستگاه گوارش باقی بماند فرصت کمتری در اختیار باکتری‌ها قرار می‌گیرد و گاز سولفوردار کمتری تولید می‌شود. اصلاح شیوه زندگی و بهتر کردن اجابت مزاج و بهبود یبوست در کاهش این مشکل موثر است. بهتر است به جای مواد فیبردار از انواع میوه‌ها و سبزی‌های دیگر استفاده شود.
معمولاً دفع چه مقدار گاز در طول شبانه‌روز طبیعی است؟
یک فرد سالم ممکن است در شبانه‌روز حدود 10 تا 15 بار دفع گاز روده و یک تا دو بار دفع گاز معده را به صورت آروغ داشته باشد. افزایش این میزان دفع گاز، باعث ایجاد ناراحتی‌هایی می‌شود که به صورت آروغ زدن و دفع گاز مکرر، احساس باد و سنگینی و پیچش در شکم می‌شود که همه این‌ها به یک بررسی از نظر سایر علل و بیماری‌ها نیاز دارد.
چه علت‌ها و بیماری‌هایی باعث ایجاد افزایش گاز در دستگاه گوارش می‌شوند؟
* یکی از مشکل‌هایی که به صورت شایع در افراد دیده می‌شود وجود نداشتن آنزیم هضم شیر یا لاکتاز در بدن است در نتیجه وقتی این افراد شیر می‌خورند، قند شیر یا لاکتوز در بدنشان هضم نمی‌شود. قند شیر هضم نشده وارد روده‌ها می‌شود و باکتری‌ها آن را تخمیر می‌کنند و گاز تولید می‌کند بنابراین این افراد به خاطر مصرف شیر و لبنیات دچار نفخ و سروصدای شکم می‌شوند. این حالت به جز ماست و دوغ با همه محصولات شیری اتفاق می‌افتد. زیرا قند این دو محصول، طی فرآیند تولید تجزیه می‌شود. به همین دلیل به چنین افرادی توصیه می‌کنیم نیازهای لبنی خود را یا بیشتر با مایعات و دوغ تأمین کنند یا از محصولات و فرآورده‌های بدون لاکتوز و آنزیم هضم شیر که به صورت قرص در بازار وجود دارد استفاده کنند.
* بیماری دیگر بیماری سلیاک یا حساسیت به پروتئین گندم است. افرادی که به سلیاک مبتلا هستند در هضم و جذب گندم و جو دچار مشکل می‌شوند و علایمی چون نفخ و مشکلات گوارشی مانند اسهال و دل‌درد دارند.
* یک علت بسیار شایع دیگر در ایجاد نفخ، وجود میکروب ژیاردیا در دستگاه گوارش است. ژیاردیا یک نوع انگل گوارشی است که توسط آب و سبزی‌های آلوده وارد دستگاه گوارش می‌شود. وجود این میکروب هم عوارضی مانند نفخ، سروصدای شکم، باد و احساس اتساع شکم ایجاد می‌کند، بنابراین افرادی که نفخ مقاوم دارند باید به این مسئله نیز توجه کنند.
* بیماری شایع دیگر افزایش میکروب‌های داخل دستگاه گوارش است. وقتی میکروب‌ها در روده زیاد می‌شوند تولید گاز در روده بزرگ افزایش پیدا می‌کند و عوارضی مانند دفع گاز، اتساع شکم و مشکلاتی در قسمت‌های تحتانی دستگاه گوارش ایجاد می‌شود. افرادی که از این مشکل رنج می‌برند، می‌توانند زیر نظر پزشک از یک دوره آنتی‌بیوتیک استفاده کنند و درمان شوند.
* علت شایع دیگر در ایجاد نفخ بیماری IBS یا نشانگان روده تحریک‌پذیر است. افرادی که به IBS مبتلا هستند عمدتاً از درد شکم، اسهال و یبوست رنج می‌برند، اما در درصدی از بیماران علاوه بر این مشکلات احساس نفخ و اتساع شکم نیز دیده می‌شود.
* تأخیر در تخلیه معده نیز عامل مهم دیگری در ایجاد گازهای دستگاه گوارش است. معده بعضی از افراد بدون علت یا با علت زمینه‌ای بیماری‌هایی مثل دیابت و کم‌کاری تیروئید به خوبی تخلیه نمی‌شود و باعث ایجاد نفخ و اتساع شکم می‌شود.
آیا نفخ داشتن طولانی مدت نگران‌کننده است؟
نه، نفخ بیماری شایعی است اما جزو کم‌خطرترین و بی‌ضررترین بیماری‌های گوارشی محسوب می‌شود. طبق بررسی‌هایی که در مورد بیماران مبتلا به نفخ در طولانی مدت انجام شده است مشخص شده این افراد دچار عوارض یا بیماری‌های گوارشی جدی ناشی از نفخ نشده‌اند، اما برای آن که مشکل افرادی که طولانی مدت از نفخ رنج می‌برند حل شود باید به پزشک مراجعه کنند و پزشک پس از بررسی‌های لازم و کشف علت نفخ، آن‌ها را درمان کند تا کمتر اذیت شوند.
اگر گاز روده دفع نشود عارضه‌ای در پی خواهد داشت؟
ممکن است دفع نشدن گاز غیرارادی باشد، مثلاً ممکن است به دلیل وجود مشکلاتی در روده گاز دفع نشود. در این صورت فرد دچار درد در ناحیه شکم، اتساع و فشار روده‌ها خواهد شد. در این صورت به اقدام درمانی نیاز است ولی زمانی فرد ناچار است به صورت ارادی از دفع گاز روده‌اش جلوگیری کند. در این صورت مشکل خاصی ایجاد نمی‌شود زیرا به محض تغییر شرایط گاز دفع خواهد شد.
آیا شب‌ها می‌توان کنترلی روی دفع گاز داشت؟
کنترل اسفنگتر ناحیه مقعد در افراد به دلیل فشاری که در آن ناحیه وجود دارد، متفاوت است مثلاً ممکن است این فشار در خانم‌هایی که در سن بالا هستند به دلیل تعداد زایمان‌هایی که داشته‌اند کم شود. در نتیجه وقتی این افراد خواب هستند و کنترل ارادی از دست می‌رود، ممکن است دفع گاز غیرارادی داشته باشند. برای این پدیده لازم نیست کار خاصی انجام داد فقط می‌توان با انجام کارهایی نفخ را درمان کرد. وقتی مشکل نفخ از بین برود، این مشکل هم حل می‌شود.
برای جلوگیری از سروصدای شکم ناشی از نفخ چه باید کرد؟
اگر علت ایجاد نفخ پیدا شود با رفع علت این مشکل هم برطرف می‌شود. معمولاً ژیاردیا، اختلال در هضم شیر و نشانگان روده تحریک‌پذیر مهم‌ترین علت‌ها در ایجاد سروصدای شکم هستند که معمولاً با درمان نفخ هم از بین می‌رود.
معمولاً چه درمان‌هایی برای کاهش نفخ یا گاز دستگاه گوارش به کار می‌رود؟
اصلاح وضعیت غذا خوردن، مصرف نکردن آدامس و نوشابه‌های گازدار، آرام غذا خوردن، توجه به بیماری‌هایی که ذکر شد و درمان آن‌ها مشکل نفخ را تا حدود زیادی برطرف می‌کند. در صورتی که با رعایت مسایل فوق مشکل حل نشد، یعنی زمینه‌های عصبی و استرسی در میان است که باید زیر نظر روان‌شناس یا روان‌پزشک حل شوند. درصد بسیار کمی از بیماران ممکن است به بیماری‌های بسیار نادری مبتلا باشند که به اقدام‌ها و بررسی‌های پیچیده‌تر نیاز دارند ولی بیشتر افراد با نکاتی که ذکر شد درمان می‌شوند. افرادی هم که دائم آروغ می‌زنند بهتر است تا حد امکان جلوی آروغ زدن خود را بگیرند چون این کار می‌تواند مشکل نفخ را بدتر کند ضمن اینکه باید عادت‌های غذایی و نحوه غذا خوردن این افراد هم اصلاح شود.
می‌توان از داروهای گیاهی با پایه نعناع بدون تجویز پزشک استفاده کرد؟
معمولاً داروهای گیاهی که عمدتاً با پایه نعناع ساخته می‌شوند برای نفخ دستگاه گوارش فوقانی مفید هستند البته به شرط اینکه بیمار مشکل رفلاکس و یبوست نداشته باشد زیرا نعناع باعث بدتر شدن این دو مشکل می‌شود اما همین داروها برای افرادی که دارای نفخ روده هستند موثر نیست.
برای نفخ روده داروی گیاهی خاصی وجود ندارد و از آنجا که مشکل عمدتاً میکروبی است، فرد باید آنتی بیوتیک درمانی شود.
طول دوره درمان با آنتی‌بیوتیک چقدر است؟
معمولاً با توجه به شرایط بیمار، دوره درمان بین یک تا 3 هفته متغیر است، اما دوره درمان کسانی که مشکلات و بیماری‌های دیگری دارند طولانی‌تر است. ضمن اینکه مشکل نفخ مدتی پس از درمان مجدداً می‌تواند عود کند و برگشت‌پذیر باشد.