یلدا، شب همبستگی و تولد مهر
گفت‌وگویی با دکتر احمد محیط طباطبایی
شب یلدا از نمونه جشن‌های شبانه ایرانیان است که هنوز زنده و پابرجاست. یلدا شب مهر و تولد آفتاب است. گفت‌وگویی با دکتر احمد محیط طباطبایی، یکی از پژوهشگران صاحب‌نام ایران درباره پیشینه شب یلدا و اهمیت آن میان نسل‌ها.
دویچه وله: وقتی صحبت از میراث فرهنگی می‌شود، فقط یادگارها و آثار تاریخی به ذهن عموم می‌رسد یا اینکه جنبه معنوی میراث فرهنگی هم در نظر گرفته می‌شود؟ به هرحال ما با میراث‌هایی سروکار داریم که ناملموس هستند.
احمد محیط طباطبایی : کلمه‌ی میراث فرهنگی در کشور ایران تا زمانی شاید فقط همین آثار و ابنیه و آنچه بنام میراث مادی یا ملموس خوانده می‌شود را برای عموم به یاد می‌آورد. اما با نوعی از فعالیت و معرفی میراث فرهنگی ایران از ده سال گذشته به این سو باعث شده که معنای دیگری از میراث فرهنگی که همانا میراث غیرملموس هست از این کلمه به ذهن برسد. میراث غیرملموس یا میراث معنوی آن بخشی از میراث فرهنگی ملت را تشکیل می‌دهد که مجموعه‌‌ای از اعیاد، سنن، زبان، گویش و هرآنچه در اصل هویت یک ملت را شکل می‌دهد در آن قرار می‌گیرد و ظهورش در میراث ملموس یا مادی دیده می‌شود و مطمئنا تمامی اعیاد، سنت‌ها، مجالس، رسوم همه این گونه مسایل در میراث معنوی یا غیرملموس یا میراث شفاهی یک جامعه جا گرفته است.
یکی از این میراث های فرهنگی معنوی شب یلداست. به نظر شما جذابیت این سنت و یا این جشن بیش از همه در چه هست؟
شب یلدا، شبی‌ست که پس از گذشت قرون متمادی در کشور ما و در بسیاری از ممالکی که جزو فرهنگ جهان شمرده می‌شوند، بزرگ داشته می‌شود. شاید به نوعی بتوانیم بگوییم که شب یلدا را همه‌ی دنیا جشن می‌گیرد. کلمه‌ی یلدا از تولد گرفته می‌شود، در واقع شب میلاد، شب تولد است. در اصل شب تولد مهر، یکی از ایزدان و آیین‌های اقوام آریایی، هست که هنوز این چنین محترم شمرده می‌شود. اما تغییرات متعددی که در تقویم و گاه شماری ایرانیان و سایر ملل در طی قرون گذشته صورت گرفته، باعث شده این شب در تاریخ‌های مختلف و نزدیک به هم در کشورهای مختلف یا در میان اقوام گوناگون برگزار بشود. شب یلدا به عنوان بلندترین شب سال جشن گرفته می‌شود، زیرا از فردا خورشید شروع بزرگ شدن می‌کند و به نوعی می‌شود گفت تولد آفتاب، به هرصورت این سنت شب یلدا، همان طور که گفتم، شکل‌های مختلف گرفته است. برای همین شما در این روزها که در جهان مسیحیت تولد مسیح یا شب کریسمس نزدیک شده، می‌بینید که با فاصله‌ی کوتاهی از شب یلدای ایرانیان برگزار می‌شود.
شما از عید کریسمس یاد کردید که یکی از مهمترین عیدها از جمله در کشورهای غربی‌ست. اما شیوه‌ی جشن گرفتن این عید، مثلا در آلمان در طی دهه‌ها و حتی سال های گذشته متحول شده است. آیا ما ایرانی‌ها امروزه شب یلدا را همان طور جشن می‌گیریم که مثلا سی چهل سال پیش؟
به طور کلی در شب یلدا هنوز چندتا از فاکتورهای اصلی مراسمی که در ایران از قبل از اسلام تا کنون برگزار می‌شود رعایت می‌شود. یکی به علت اینکه ملت ما ملتی کشاورز بوده، خوردن دانه‌های نباتی شیرین غیربوداده که این دانه‌های نباتی از جمله دانه‌هایی‌ست کشت شده، مثل فندق، گردو یا مثل خشکبارهای دیگر مثل کشمش و اینها و هنوز هم آنها در مثلا آجیل شیرین هست که در میان زرتشتیان ایران و در میان گروه های مختلف ایرانیان خوردنش مرسوم است. و هنوز هم پس از گذشت قرن ها و هزاره این سنت در میان مردم ما و بخصوص در شب یلدا هنوز باقی‌ست که در آغاز زمستان و در پایان فصل درو در پاییز یکنوع احترام و یک نوع پاسداشت است و به نوعی شکر نعمتی‌ست که در سفره‌ی مردم گذاشته شده است. همچنین خوردن میوه‌ها و سایر فراورده‌های نباتی که در این فصل و در این زمان باقی‌ست. در جاهای مختلف، مثلا در آذربایجان نوع خاصی از شیرینی و پشمک رواج دارد و در جاهای گوناگون ایران، با در نظرگرفتن محصولاتشان این ویژگی‌ها به شکل‌های مختلف گردمی‌آیند که این ها نشانه‌های بسیاری‌ست از آن سنت دیرباز. اینکه می‌گویید هنوز با آن شیوه و فرم هست، بله! بخش عمده‌اش با همان فرم قدیم و از همان سنت قدیم تبعیت می‌کند و از اصلی‌ترین سنت جامعه ایرانی که سفره هست، یعنی نشستن بر زمین. در شب یلدا هم اجتماع خانواده در ابعاد بزرگ و کوچکش در اطراف سفره را می‌بینیم که به گونه‌ای نزدیک شدن است. شب یلدا از شبها و اعیادی‌ست بسیار قدیمی‌تر از حتا از دوران ساسانی که بازگشتی به ایران کهن ما می‌کند و به میلاد مهر و آفتاب که در ابتدا به آن اشاره کردم.
شما خودتان شبهای یلدای زیادی را تجربه کرده‌اید. خوشترین خاطره‌ای که از این جشن دارید به چندسال پیش برمی‌گردد؟
یک خاطره‌ای دارم که برمی‌گردد به شب یلدای سال ۱۳۵۶ که پدرم زنده بود و با خانواده در خدمت ایشان بودیم. در آن شب ایشان شعری را به‌مناسبت شب یلدا سرودند که متاسفانه الان بیاد ندارم و مرحوم بدیع‌زاده این شعر را اجرا کرد… و یک حال و هوای خاصی را در جمع بوجود آورد که هربار در این شب، یاد خاطره‌ی آن عزیزان رفته‌ای که زمانی در شب یلدا در کنار هم بودیم می‌افتیم و شاید این یکی از ویژگی‌های این اعیاد و مراسم هست که به نوعی در این شبها و در این مراسم و سنت‌ها به یاد می‌آوریم کسانی را که زمانی در کنار شما بودند و برگزار می‌کردند این مراسم را و این آیین را به شما یاد می‌دادند و یکنوع تداوم و همبستگی و یک نوع پیوستگی را میان گذشته و حال خودمان برقرار می‌کردند.