در جست‌وجوی آغاز زمان : مصاحبه با دکتر بهرام مبشر، کیهان‌شناس سرشناس ‌ایرانی

در جست‌وجوی آغاز زمان :
مصاحبه با دکتر بهرام مبشر، کیهان‌شناس سرشناس ‌ایرانی

دویچه وله : دکتر بهرام مبشر کیهان‌شناس به‌نام ایرانی ساکن آمریکا است. وی نماینده سابق سازمان فضایی اروپا در ناسا و از مجریان طرح تهیه ژرف‌ترین تصویر نجومی جهان است. با آقای مبشر در مورد زندگی و تحقیقاتش گفت‌وگو کرده‌ایم.

دکتر بهرام مبشر در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ به عنوان نمایند‌ه‌ی سازمان فضایی اروپا (ESA) در ناسا مشغول به فعالیت بود. وی شهرتی جهانی در علم اخترفیزیک (استروفیزیک) دارد و در زمینه‌ی کیهان‌شناسی تحقیقات زیادی انجام داده است.

مشارکت با گروهی که موفق به کسب "تصویر فراژرف هابل" شده‌اند و کار در زمینه‌ی انرژی تاریک در کارنامه‌ی این کیهان‌شناس برجسته‌ی ایرانی قرار دارد.

آقای مبشر در حال حاضر استاد فیزیک و نجوم رصدی دانشگاه ریورساید کالیفرنیا است و در همین دانشگاه نیز تحقیقات خود را ادامه می‌دهد.

با وی در مورد زندگی‌نامه، تحقیقات و دستاوردهایش گفت‌وگو کرده‌ایم.

*********

دویچهوله: اقای مبشر، ممکن است برایمان از شرح حال زندگیتان بگویید؟ از دوران کودکیتان و اینکه کجا به دنیا آمدهاید؟

بهرام مبشر:من در سال ۱۳۳۷ در تهران بهدنیا آمدهام. تحصیلات ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی را تا سطح لیسانس فیزیک در تهران گذراندم. در دبیرستان البرز بودم، بعد لیسانس فیزیک گرفتم و به انگلستان رفتم. در آنجا دکترای کیهان‌شناسی مشاهداتی را از دانشگاه دورهام انگلستان گرفتم. بعد در دانشگاه لستر انگلیس فوقدکترای استروفیزیک را گذراندم.

بعد از آن در امپریال کالج دانشگاه لندن به کار تحقیق در رشته کیهانشناسی پرداختم. یک فلوشیپ در این دانشگاه داشتم و مدت هشت سال به تحقیق و تدریس در کیهانشناسی مشاهداتی و استروفیزیک پرداختم. در همان زمان فوق لیسانس اپتوالکترونیک و لیسانس مهندسی مایکرو ویو از دانشگاه لندن گرفتم. بعد از کارم در امپریوکالج لندن، به عنوان نمایندهی سازمان فضایی اروپا به ناسا رفتم.

در چه سالی به ناسا رفتید؟

در سال ۲۰۰۰ به آمریکا رفتم و در ناسا روی تلسکوپ فضایی هابل شروع به کار کردم. نماینده سازمان فضایی اروپا در سازمان تلسکوپهای فضایی هابل بودم. مدت هفت سال در ناسا بودم و در این مدت شمار زیادی کارهای تحقیقی در مورد پیدایش کهکشانها و کل جهان انجام دادم. بعد از آن، حدودا چهار سال پیش به دانشگاه کالیفرنیا آمدم و در حال حاضر در دانشگاه کالیفرنیا در ریورساید استاد هستم.

یعنی شما از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ در ناسا مشغول کار و تحقیق بودید؟

بله؛ یک سال هم معاون پروژهی "پلانک"، در سازمان فضایی اروپا بودم. بعد از آن به دانشگاه کالیفرنیا آمدم و الان در دانشگاه ریورساید تدریس و تحقیق میکنم.

در چه زمینهای تحقیق میکنید؟

تحقیق من در مورد فورماسیون و تحولات کهکشانها است. اینکه کهکشانها چگونه به وجود میآیند و در طول عمر جهان چگونه تغییر میکنند و به جایی میرسند که امروز رسیده اند. به اضافه اینکه راجع به اولین نسل کهکشانهایی که در جهان بهوجود آمدند کار میکنم و سعی میکنم اولین و دورترین کهکشانها را پیدا کنم.

چون هرچقدر شما کهکشانهای دورتر و دورتر را نگاه میکنید، در حقیقت در زمان به عقب برمی‌گردید. اگر دورترین کهکشانها را نگاه کنید، آنقدر در زمان به عقب نگاه میکنید که تقریبا به ابتدای جهان نگاه میکنید. آنجاست که شما مسئله پیدایش را میتوانید ببینید، آفرینش را میتوانید ببینید. می‌بینید که کهکشانها چگونه بهوجود آمده اند و در همان لحظه ابتدایی چه شرایطی وجود داشته و چه خواصی داشته اند.

این پروژهایی است که من روی آن کار میکنم. به اضافه کار روی فرمگیری ستاره ها در درون کهکشانها و همچنین انرژی تاریک. اینکه ماهیت انرژی تاریک چیست و چه اثری روی جهان دارد. تحقیق من در این زمینه است که مثلا کهکشانها چطور شکل و فرم امروزه را گًرفته‌اند. یک سری پرسش‌های اساسی وجود دارد که فکر بشر را برای سالها و حتی قرنها به خود مشغول کرده است. این پرسش‌ها امروز قابل بررسی و مطالعه هستند. من روی اینها کار میکنم.

در چه زمینهای در دانشگاه کالیفرنیا تدریس میکنید؟

در کیهانشناسی و استروفیزیک.

چه شد که به کیهانشناسی علاقهمند شدید؟

کلا هرکسی در زندگی به دنبال واقعیات و حقیقت است و از طرق مختلف سعی میکند در جستوجوی آن باشد، از طریق مذهب، فلسفه و علم. من هم از طریق علم بهدنبال واقعیات هستم و علمی که میتواند من را به آنجا برساند، کیهانشناسی است. علتاش فقط همین بود که بتوانم از نظر علمی ببینم انسان از کجا آمده، چرا اینجاست و در نهایت چه میشود؟ این آسمانهای عظیم از کجا آمدهاند؟ چرا این فرمی هستند که هستند؟ و چطور همهی اینها شروع شدند؟

اینها پرسش‌هایی است که علم کیهانشناسی به آنها پاسخ میدهد و درست است که کسانی که دنبال علم کیهان‌شناسی رفته اند، زیاد نیستند و ما ایرانی کیهانشناس زیاد نداریم، ولی در ایران علاقه فوقالعاده زیادی به علم کیهانشناسی وجود دارد و من در سفرهایی که به ایران دارم و در صحبتهایی که با دوستان، دانشجویان، استادان و مردم دارم، میبینم که چه علاقهای به این علم وجود دارد، به اینکه انسان از این طریق بتواند به واقعیات دنیا پی ببرد.

برمیگردیم به تحقیقات و دستآوردهایتان. ممکن است راجع به دستآوردهایتان بیشتر توضیح بدهید؟

زمانی که در سازمان فضایی هابل بودم، کار روی مقدار زیادی از پروژه ها را شروع کردم و این پروژه ها الان به صورت قویترین پروژه های دنیا مطرح هستند. اکثر کیهانشناسان مشاهداتی روی این پروژهها و روی دادههایی که ما به دست آورده ایم، مشغول کار کردن هستند. این کارها از طریق تلسکوپ هابل به دست آمدهاند؛ همچنین از طریق دیگر تلسکوپهای فضایی مانند اسپیتسر و چندرا که در طول موجهای مختلف مشاهده میکنند و تلسکوپهای روی زمین هستند و همینطور از طریق تلسکوپ کک که بزرگترین تلسکوپ روی زمین است و در هاوایی قرار دارد. این تلسکوپها همه استفاده میشوند و تمام این داده ها را بهدست میآورند و اکثر کیهانشناسان مشاهداتی دنیا روی این دادهها که ما پیدا کرده ایم، کار میکنند.

از دستآوردها اگر بخواهم بگویم، من در پیدا کردن یکی از دورترین کهکشانها نقش داشتم که فاصله آن از ما خیلی دور است. یعنی شما آنقدر در زمان به عقب میروید که به ابتدای جهان نزدیک میشوید. ولی مسئلهی مهم آن است که این کهکشانها جرم خیلی زیادی دارند و سئوال اینجاست که چطور این جرم زیاد را در طول مدت بسیار کمی، از ابتدای جهان، توانستهاند پیدا کنند. چه واقعیاتی در درون این کهکشانها صورت گرفته تا توانستهاند این جرم زیاد را پیدا کنند؟ کار اساسیای که ما امروز انجام میدهیم، این است که ببینیم جرم کهکشانها از کجا به وجود آمده است. یعنی این کهکشانها که جرم دارند، و مثلاً ۱۰۰هزار میلیون برابر خورشید ما هستند، از کجا این جرم را بهدست آورده اند.

عامل اصلی به دست آوردن این جرم، از طریق فرماسیون (شکل‌گیری) ستاره ها بوده است که ستاره ها فرم پیدا میکنند و باعث بهوجود آمدن این جرم در کهکشانها و همینطور نور در کهکشان میشوند که شدهاند. بنابراین در آن کهکشانها باید مقدار زیادی ستاره در طول مدت خیلی کمی فرم پیدا کرده و بهوجود آمده باشند. چرا و چطور اینکار را کردهاند؟ این سئوالی است که هنوز مبهم است، هنوز معلوم نیست. ولی چنین کهکشانهایی پیدا شدهاند و اگر تعداد آنها همینطور که ما پیدا میکنیم، بیشتر و بیشتر معلوم بشوند، تئوریهای موجود در علم کیهانشناسی، در مورد فرماسیون کهکشانها را مورد سئوال قرار میدهد.

من همچنین جزو گروهی بودم که عمیقترین تصویری را که تابه حال بشر از جهان گرفته، بهدست آورده ام. "تصویر فراژرف هابل" که شاید شنیده باشید. این یکی از عمیقترین تصویرهایی است که تا بهحال بشر از جهان دیده و توسط تلسکوپ هابل گرفتهایم. از روی این تصویر میتوانیم دوباره کهکشانها را در پروسهی فرماسیون، در پروسهای که دارند فرم پیدا میکنند، در لحظهی فرمگیری ببینیم و مطالعه کنیم.

همچنین راجع به "انرژی تاریک" کار کرده ام و عضو گروهی بودهام که راجع به آن کار کردهاند و اینکه پیدا کرده اند که چه موقع انرژی تاریک در جهان به حدی رسیده که امروز ما میبینیم و میتوانیم حس کنیم.

انرژی تاریک چیست؟

انرژی تاریک، انرژیای است که باعث ازدیاد سرعت انبساط جهان میشود. جهان در حال انبساط است، تمام کهکشانها از هم در حال دور شدن هستند و چیزی که اخیرا پیدا شده، این است که سرعت انبساط جهان در حال افزایش است، یعنی سرعت دور شدن کهکشانها از همدیگر در حال زیاد شدن است و علت آن همان وجود انرژی تاریک است که به ماده خاصیت دافعه میدهد. ماده خاصیت جذب‌کننده دارد، انرژی تاریک به آن خاصیت دافعه میدهد. یعنی کهکشانها از هم دور میشوند و دور شدن آنها باعث ازدیاد سرعت انبساط جهان میشود. من مقداری راجع به این مسئله کار کردهام و به یک سری نتایج خیلی مهمی در این مورد رسیده ایم.

شما گفتید عاملی که باعث شد به رشتهی کیهانشناسی تمایل پیدا کنید، عطشتان در یافتن حقیقت بوده است. با توجه به سالهایی که در این تحقیقات سپری کردهاید، فکر میکنید چقدر از حقیقت را کشف کردهاید؟

مبهماتام بیشتر شده است. یعنی سئوالاتم بیشتر از آن روزی شده که در این رشته شروع به کار کردم. خیلی از مطالب برایم روشن شده، ولی هر مطلبی که روشن میشود، چندین و چند سئوال پیش میآیند. این است که به حقیقت نرسیدهام.

فکر نمیکنم هیچوقت به حقیقت برسم، اما این روش، راهی است که انسان دارد. یعنی هدف زندگی، زندگی باهدف است. اگر انسان، هدفی در زندگی نداشته باشد، آن زندگی نیست و این هدفی است که ما داریم. بعضی وقتها به نتیجه میرسد، بعضی وقتها هم به نتیجه نمیرسد، ولی این چیزی است که نسل بشر از زمان ابتدای تمدن، چهار هزار سال پیش، به دنبال آن بوده است و هرکسی کاری کرده و همه روی شانه های همدیگر ایستاده ایم و توانستهایم دنیا را عمیقتر و عیمقتر ببینیم. امیدوارم نسلهای آینده بتوانند این کار را بکنند.

اما مسئله مهم این است که ما خیلی خوشبخت هستیم که در زمانی در تاریخ بشریت توانستیم زندگی کنیم که چنین مسائلی قابل بررسی و مطالعهی علمی هستند. یعنی ما در زمانی داریم زندگی میکنیم که تلسکوپهایی که ساخته شدهاند آنقدر قوی هستند، تکنولوژی آنقدر پیشرفت کرده که میتواند به این مسائل جواب بدهد، سئوال کند و این مسائل را مشاهده کند.

زمان افلاطون راجع به این مسائل فکر میکردند و الان ما تا حدی میتوانیم به این مسائل پاسخ بدهیم. الان ما میتوانیم ببینیم که جهان باز است یا بسته. ما پیدا کردهایم که جهان باز است یا بسته. یعنی به این سئوال پاسخ داده شده است و وقتی فکر کنید که یک انسان کوچک میتواند به چه سئوالهای عظیمی فکر کند و چه مسائلی را حل کند، خود آن باعث شگفتی بسیار و غرور است.

به همین دلیل، از اینکه ما در این برهه زمانی داریم زندگی میکنیم، باید متشکر باشیم و حداکثر استفاده را از آن بکنیم؛ و بهتر بتوانیم بفهمیم که واقعا جهان چیست و ما از کجا آمدهایم. و این مهم‌ترین میراثی است که ما میتوانیم برای آیندگان و فرزندانمان بگذاریم.