طنز ایرانی در رسانه‌های نو دهه ۸۰؛ پرشتاب و بی‌نظیر

محمود فرجامی

روزنامه نگار و پژوهشگر

دهه ۸۰ دهه تولد یا شاید انفجار رسانه‌های دیجیتالی برای ایرانیان بود.

بی بی سی : دسترسی به اینترنت که در دهه ۷۰ با قیمتی بالا و به صورت محدود عرضه می‌شد، در این دهه با فن‌آوری‌های بهتر و قیمت ارزان‌تر عمومیت یافت.

گوشی‌های موبایل با قابلیت ضبط صدا و تصویر در این دهه به بازار آمدند و در کنار تکنولوژی بلوتوث به تبادل گسترده فایل‌های صوتی و ویدئویی شخصی، جان بخشیدند.

سرویس پیام کوتاه (SMS) از ابتدای این دهه در اختیار ایرانیان قرار گرفت و شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر فن‌آوری وب۲ در انتهای این دهه شیوع یافتند.

تمام این امکانات بر تولید و انتشار طنز و کمدی تاثیرات شگرفی گذاشتند.

جوک در شمایل پیام کوتاه

سرویس پیام کوتاه برای تلفن‌های همراه از سال ۱۳۸۱ در اختیار مشترکان ایرانی قرار گرفت و به زودی مقبولیتی گسترده یافت.

ارسال جوک به زودی به یکی از کارکردهای گسترده پیام کوتاه بین ایرانیان مبدل شد.

برای نخستین بار حجم وسیعی از جوک‌های رایج بین مردم که همواره به صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل می‌شدند، مکتوب و به صورت جمعی مبادله شدند.

پیام کوتاه را از این جهت شاید بتوان پل بین ادبیات شفاهی و مکتوب ایرانی در حوزه طنز دانست.

جوک‌ها بخشی از ادبیات و فرهنگ عامه مردم هستند که معمولا در واکنش به شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به صورت غیرسفارشی ساخته می‌شوند و ارزش فراوانی از نظر بازنمایی افکار عمومی هر دوره‌ای دارند اما در تاریخ معاصر ایران به ندرت مکتوب شده‌اند.

بیشتر شاید از آن جهت که دارای کلمات ویژه و محتوای تند سیاسی، جنسیتی، مذهبی و قومی هستند.

در انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۴ ساختن و ارسال «جوک‌های اس‌ام اسی» طرفداران کاندیداهای اصلی علیه کاندیدای رقیب چنان شدت گرفت که بسیاری آن را سازمان یافته تصور کردند و بعدا یکی از پسران اکبر هاشمی رفسنجانی متهم شد که مرکزی برای ساختن و ارسال گسترده جوک‌هایی علیه محمود احمدی‌نژاد را اداره می‌کرده است.

ادعایی که اثبات نشد اما در حال نشان‌دهنده قدرت جوک‌هایی بود که در گوشی‌های موبایل می‌چرخیدند.

هرچند که سرویس پیام کوتاه را نمی‌توان دقیقا «مکتوب» در نظر گرفت (چرا که معمولا پیام‌های قبلی پس از مدتی پاک می‌شوند و به این ترتیب ممکن است جوکی که سال پیش بسیار شایع بوده اکنون وجود نداشته باشد) اما از جهت تبدیل گفتار به نوشتار در سطح توده تا کنون بی‌نظیر بوده‌است.

با استفاده از همین امکان چند تلاش رسمی برای ذخیره‌سازی پیام کوتاه‌های طنزآمیز صورت گرفت که بی‌شک بیشتر از خنداندن صرف، به کار آیندگان خواهد آمد.

همچنین سایت‌های تفریحی و سرگرمی متعددی، اس‌ام‌اس‌های طنزآمیز ارسالی مخاطبان خود را ضبط و آرشیو کرده‌اند.

بسیاری از این جوک‌ها صرفا برای خواندن در حالت پیام کوتاه و بر روی گوشی موبایل ساخته شده‌اند که نشان می‌دهد این سرویس هویتی مستقل به عنوان یک رسانه یافته است.

اینترنت خنده آزادانه‌تر

چه از سال ۸۰ که نخستین وبلاگ‌های فارسی متولد شدند و چه از سال ۸۱ که با تاسیس پرشین‌بلاگ، نخستین سرویس رایگان وبلاگ فارسی راه‌اندازی شد، در سراسر این دهه همواره بخش بزرگی از محتوای وبلاگ‌ها به طنز اختصاص داشت.

در فضای وب نه تنها هیچ محدودیتی برای انتشار طنز وجود نداشت بلکه امکان استفاده از نام و هویت نا‌شناس این امکان را برای هرکس مهیا می‌کرد که به محدوده‌های ممنوعه سرک بکشد.

به ویژه طنزنویسی در حوزه دین و مذهب که همیشه در جامعه ایران با محدودیت‌های شدیدی مواجه بوده است. یکی از نخستین و شاید حرفه‌ای‌ترین وبلاگ‌ها در این مقوله، وبلاگی بود که از زبان «شیطان هزاره سوم» داستان خلقت و ادیان را بازگو می‌کرد.

به زودی وبلاگ‌های طنز چنان متعدد و متنوع شدند که رویا صدر، طنزنویس و طنزپژوه ساکن ایران در سال ۱۳۸۷ نگارش کتاب مستقل و مفصلی با عنوان «طنز وبلاگی» را به پایان برد و آن را برای اخذ مجوز چاپ به وزارت ارشاد فرستاد.

مجوز داده نشد و کتاب به رایگان بر روی وب قرار گرفت.

اما جریان اصلی طنز در اینترنت، بر خلاف مطبوعات و رسانه‌های رسمی، در انحصار حرفه‌ای‌ها باقی نماند.

صد‌ها طنزنویس، کاریکاتوریست و شاعر خوش‌ذوق فارسی زبان از داخل و خارج ایران بیشترین حجم تولید طنز مکتوب و تصویری در اختیار خود گرفتند.

از اواسط این دهه و با نفوذ اینترنت در شهرهای کوچک‌تر، برای نخستین بار طنزپردازان شهرستانی به موقعیتی برابر با مرکزنشینان برای ارائه آثارشان دست یافتند.

وبلاگ‌های طنزآمیز با گویش‌های محلی نیز در فضای وب فارسی حضور دارند.

جریان طنز وبلاگی حتی در مقاطعی توانست کل فضای وبلاگستان فارسی را تحت تاثیر قرار دهد.

در سال ۱۳۸۵ و در واکنش به نوجوانی که افتخاراتش را برای وبلاگ‌نویسان ارسال می‌کرد، چند وبلاگ‌نویس با نوشته‌هایی طنزآمیز درباره افتخارات خود از سایر وبلاگ‌نویسان خواستند تا به بازی وبلاگی «جنبش افتخارنویسی» بپیوندند.

می‌نیمال نویسی در فضای وب محبوبیت خاصی یافت و سپس با پیدایش شبکه‌های اجتماعی، به ویژه فیدخوان گودر (Google Reader) به ژانری خاص در دنیای سایبر بدل شد.

شخصی‌نویسی با بن‌مایهٔ طنز چنان هواخواه پیدا کرد که به تضمینی برای موفقیت وبلاگهای تازه بدل شد.

طنزهای درون‌وبلاگی که صرفا در فضای وب معنا می‌یابند هم نویسندگانی و خوانندگانی یافتند، مثل هجو بلاگر‌ها، استفاده طنزآمیز از بخش کامنتها و شوخی با هایپرلینک‌ها که بعضا تجربه شیوه‌های بدیعی در طنزنویسی بودند.

وب‌سایت‌های تخصصی

در مقابل صد‌ها وبلاگ و وب‌سایت شخصی با محتوای طنزآمیز که بعضی از آن‌ها بسیار پرخواننده هستند شاید تمام وب‌سایت‌های تخصصی طنز که در این دهه راه‌اندازی شدند به تعداد انگشتان دو دست نرسد.

البته مشروط بر آنکه وب‌سایت‌های متعددی که در کنار فال‌بینی و راهنمای زناشویی و اخبار ستارگان دنیای هنر (سلبریتی‌ها)، «جوک و اس‌ام‌اس‌های خنده‌دار» هم منتشر می‌کنند را در مقوله تفریحی و سرگرمی به شمار آوریم و نه طنز و فکاهی.

شهریورماه ۱۳۸۴ از وب‌سایت گل‌آقا رونمایی شد و مورد استقبال قرار گرفت.

چندی نیز برخی از کارکنان و طنزنویسان این موسسه بر روی آن وبلاگ‌نویسی کردند یا با ایده‌هایی مثل گفتگوی طنزآمیز با وبلاگ‌نویسان مطرح، تولید محتوا کردند اما در ‌‌نهایت این وب‌سایت نیز از سال ۸۷ با اعلام رسمی مدیر موسسه به حالت نیمه‌تعطیل درآمد.

آی‌طنز از آبان‌ماه ۱۳۸۵ بر روی وب‌راه‌اندازی شد.

وب‌سایت دفتر طنز حوزه هنری اگر تنها وب‌سایت تخصصی حوزه طنز با بودجه دولتی نباشد بی‌شک فعال‌ترین آن‌ها در این سال‌هاست.

در این وب‌سایت بیشترْ طنزنویسان جوانی که در اوایل دهه ۸۰ به ابتکار ابوالفضل زرویی نصرآباد جذب حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی شده و آموزش دیده بودند، فعال هستند.

پس از چند دوره فعال و نیمه فعال شدن و چند بار تغییر مدیریت و نرم افزار وب‌سایت، هنوز بسیاری از بخش‌های این سایت در آستانه ورود به ششمین سال فعالیت آن غیر فعال است.

چند وب‌سایت‌تخصصی کاریکاتور نیز در این دهه رشد کردند که پرشین کارتون و ایران‌کارتون شاید نام‌آور‌ترین آن‌ها باشند.

بخشی از کارهای منتشره بر روی این سایت‌ها در واقع جمع‌آوری کارهای منتشر شده کاریکاتوریست‌ها در سایر رسانه‌ها بود که به مدد بارگذاری در اینترنت و نیز زبان تصویری کار‌ها، ‌توانستند مخاطبان بین‌المللی نیز بیابند.

پرشین‌کارتون با مدیریت هادی حیدری که حتی بخت انتشار دو مجموعه از آثار منتشره بر روی این سایت در قالب کتاب را نیز داشت، چندی پیش فیلتر شد و در هنگام نگارش این متن در دسترس نیست.

طنز در کنار خبر

بی‌شک وب‌سایت‌های خبری در دهه ۸۰ به یادداشت‌های طنزآمیز بیش از رسانه‌های کاغذی بها دادند اما شاید متناسب با فضایی که در وب دسترس بود از عنصر طنز بهره نگرفتند.

خبرنامه گویانیوز احتمالا نخستین رسانه آنلاینی بود که فضایی را به طنز اختصاص داد و از سال ۸۱ تا کنون طنزنویسانی چون ابراهیم نبوی، اسد مذنبی، محمود فرجامی، هادی خرسندی و ف م سخن در آن ستون طنز داشته‌اند و دو طنزنویس اخیر همچنان در آن فعال هستند.

روزآنلاین از سال ۸۳ با اختصاص دو بخش منظم طنز مکتوب (نبوی) و تصویری (نیک‌آهنگ کوثر) تا کنون بیشترین بها را به عنصر طنز داده است.

بازتاب، یکی از پرخواننده‌ترین و تاثیرگذار‌ترین وب سایت‌های خبری فارسی از سال ۸۳ طنزهایی سیاسی به قلم م. ف. منتشر می‌کرد که از سال ۸۴ در شکل ستون ثابت «دوربرگردان» حالت روزانه به خود گرفت و تا توقیف این سایت در سال ۸۶ ادامه یافت. بخشی از این طنز‌ها مکتوب و بعضی از آن‌ها شوخی با تصاویر خبری روز قبل بود.

پس از توقیف بازتاب و راه‌اندازی تابناک با شمایلی مشابه، بخش شوخی با تصاویر بارتاب که مورد استقبال قرار گرفته بود تحت عنوان ستون «تلخند»، توسط دیگران ادامه یافت.

«الف. نوازنده» در سایت انتخاب مدتی ستون طنز داشت.

پس از توقیف بازتاب طنزنویس آن سایت از سال ۸۶ در سایت فرارو ستون طنز «زیرگذر» را اداره می‌کرد که تا انتخابات سال ۸۸ دوام یافت.

وب‌سایت رادیو زمانه در دوره مدیریت مهدی جامی، با اختصاص برنامه‌ها و نوشته‌های ثابتی به سه طنزنویس (کوثر، فرجامی و نبوی) از سال ۸۵ فضایی را چه در رادیو و چه در وب‌سایت به طنز و کمدی اختصاص داد و بعدا با اختصاص ستونی به کارتون‌های مانا نیستانی – که به شدت محبوب شد- آن را غنی‌تر کرد.

مانا نیستانی همچنان در رادیو زمانه فعال است و علاوه بر آن کارتون‌هایی با عنوان «خانواده درگیر» در وب‌سایت مردمک منتشر می‌کند که موضوعات آن بیش از کار‌هایش در رادیوزمانه به وقایع روز ایران اختصاص دارند.

وب‌سایت خبری خودنویس با مدیریت کوثر هم که از سال ۸۸ راه‌اندازی شده طنز و کاریکاتورهایی را منتشر می‌کند.

وب‌سایت خبری عصر ایران مدتی ستون طنزی به نام نامه‌های سرگردان داشت که با شکایت مهرداد بذرپاش علیه یکی از مطالبش، آن را تعطیل کرد.

هم ‌اکنون الف. راستگو در ستون طنز این سایت فعال است.

در میان رسانه‌های آنلاینی که از داخل ایران به‌روز می‌شوند هم اکنون طنزهای شهرام شکیبا که در خبرآنلاین منتشر می‌شود احتمالا پرخواننده‌ترین ستون است.

افزون بر این‌ها همکاری‌های جسته و گریخته و طنزپردازان با وب‌سایت‌ها در نیمه دوم این دهه معمولا با دوره‌هایی محدود ادامه یافته است.

نظیر طنزهای رویاصدر، امید مهدی‌نژاد و پوریا عالمی در دوران بعضی انتخابات.

ستون طنز در وب‌سایت‌هایی که رسمی‌تر محسوب شده‌اند، مثل وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی و دویچه ووله چندان خوش ندرخشیده است.

گویا کاربران فارسی زبان وب، طنز محافظه‌کارانه را، هرچقدر هم که «وزین» و ادبی باشد، نمی‌پسندند.

شاهدی برجسته بر این مدعا شاید مطالب طنز وب‌سایت (و رادیو) بی‌بی‌سی فارسی باشد.

چند موج فیلترینگ و برخورد گسترده با فعالان وب که از سال ۸۳ شروع شد بر محتوای طنز در وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌های فارسی زبان هم تاثیر بسیار گذاشت.

طنزهایی که حاوی شوخی با مسائل دینی و یا هجو رهبران نظام جمهوری اسلامی بودند جزو نخستین قربانیانی بودند که فیلترینگ آن‌ها حتی پیش از سایت‌های پورنو انجام گرفت.

این برخورد‌ها تا امروز و به ویژه از سال ۸۷ با سخت‌گیری بسیار بیشتری ادامه یافته است و طبعا بر تولید محتوای طنز به خصوص در موضوعاتی چون دین و مذهب تاثیر منفی داشته است. پس از تند شدن فضای سیاسی ایران از خرداد ۸۸، بسیاری از طنزپردازان عرصه وب که در خارج از ایران سکونت داشتند و یا با نام مستعار فعال بودند به طور صریح‌تر و با خط قرمزهای کمتری، از جمله کشیدن کاریکاتور و طنزنویسی درباره رهبر ایران، بر شدت انتقادهای خود افزودند.

خنده بر بال امواج

روند کار بسیار ساده است: یک نفر صدا یا ویدئوی جالبی را ضبط می‌کند و بعد با استفاده از بلوتوث به چند گوشی دیگر می‌فرستند.

اگر فایل جالب توجه باشد آن‌ها هم به همین طریق عمل می‌کنند و ممکن است بر روی اینترنت هم آپلود شود؛ یا بالعکس: ممکن است فایل جالبی از روی اینترنت بر روی گوشی دانلود شود و بعد برای دیگران بلوتوث شود.

همین فرآیند ساده می‌تواند به صد‌ها هزار بار انتقال و دیده شدن یک فایل چند رسانه‌ای بیانجامد.

تا پیش از انتخابات سال ۸۸ و حوادث پس از آن که فن‌آوری بلوتوث در خدمت شهروند-روزنامه‌نگاری قرار گرفت، بی‌شک عرصه اصلی استفاده از بلوتوث، فایل‌هایی با محتوای طنزآمیز و کمدی بود.

شیوع این پدیده چنان بود که از اواسط دهه ۸۰ و با همه‌گیری گوشی‌های مجهز به بلوتوث در ایران، شنیدن جمله‌ای نظیر «خب حالا بلوتوث‌ها را روشن کنید ببینم جدید چی داریم» عادی محسوب می‌شد.

اگر مطبوعات رسانای طنزهای مکتوب یا تصویری بودند و اگر پیام کوتاه با جوک همساز شد، بلوتوث رسانهٔ طنزهایی غیررسمی شد که «قابل اجرا» بودند و تا پیش از این دهه کمترین سهم را در رسانه‌ها داشتند.

به این ترتیب حجم عظیمی از شوخی‌ها، تقلید صدا‌ها، شعرخوانی‌ها، کمدی‌های کوتاه رادیویی، کلیپ‌های دوستانه خنده‌دار، ترانه‌های طنزآمیز و مونتاژهای کمیک که عمدتا توسط افراد عادی اما خوش‌ذوق تولید می‌شدند و برای افراد اندکی ارائه می‌شدند به مدد بلوتوث بخت ضبط و انتشار گسترده را یافتند.

سرعت انتشاری که –شاید به خاطر محدودیت دسترسی به اینترنت در ایران و به خصوص در زمینه فایل‌های چند رسانه‌ای- از وب هم پیش افتاد و افزون بر آن طیف وسیعی از مخاطبان عادی و فرودست جامعه را در برگرفت.

نه فقط آماتور‌ها یا به حاشیه رانده‌شده‌های رسانه‌ها، که حرفه‌ای‌ها هم از این خوان بهره بودند از جمله محمدرضا عالی پیام و نیما دهقانی، شاعران طنز‌پرداز.

دهقانی به خاطر شعر سیاسی طنزآمیزی که در مراسمی در شب یلدای سال ۸۷ در حضور و خطاب به محمد خاتمی خواند به مدد بلوتوث، در سطح توده پخش شد، طی چند هفته به چنان شهرتی بین مردم عادی دست یافت که سال‌ها فعالیتش در رادیو‌ها و مطبوعات مختلف هرگز چنان نتیجه‌ای نداشت.

-----------------------------
ارجاعات:
لینک دانلود فایل پی‌دی‌اف کتاب «طنز وبلاگی» رویا صدر که توسط نویسنده بر روی وب قرار داده شد bbgoal. com/tanzeweblogi. pdf
هشت‌سنگ؛ یک نمونه از وبلاگ‌های طنز با موضوع الهیات http: //۸sang. wordpress. com/
وب‌سایت موسسه گل‌آقا www. golagha. ir
وب‌سایت آی‌طنز
www. itanz. net
وب‌سایت دفتر طنز حوزه هنری www. daftaretanz. com
وبلاگ وقایع ابن محمود؛ یک نمونه از وبلاگ‌های تخصصی طنز که از کرمان به روز می‌شود ebnemahmood. blogfa. com
وبلاگ سمارق، یک نمونه از وبلاگ طنز با گویش محلی (مشهدی) http: //somarogh. blogfa. com/
وبلاگ شراگیم؛ یک نمونه از وبلاگ‌های پرطرفدار که از شخصی‌نویسی طنزآمیز بهره می‌برد www. sharagim. net
وب‌سایت شخصی آوای خیال، از یک شاعر طنر‌پرداز شیرازی http: //www. avayekhial. com/
خبر بوشهری بودن اوباما در کیهان http: //www. kayhannews. ir/۸۷۰۳۰۹/۱۶. htm#other۱۶۰۴
وب‌سایت ایران کارتون http: //www. irancartoon. ir/
نسخه تحت وب شعرخوانی نیما دهقانی در حضور محمد خاتمی http: //www. youtube. com/watch؟ v=Jj۸ZBBVs۷Ak
یک مرجع برای یافتن لینکهای بیشتری در زمینه طنز http: //www. itanz. net/sites/