چنگی به ژرفای تاریخ

چنگی به ژرفای تاریخ

تصویر این ساز را که در دربار شاهان ایران باستان گوش‌نوازی می‌کرد، در دیوارنگاره‌های هزاران‌ساله می‌توان دید. و اکنون این ساز باستانی در حال بازسازی شدن است.

با سرعت بالا ببینید

با سرعت پائین ببینید

جدید آنلاین : حمدالله مستوفی "رامتین" یا همان "رامین" را که در دربار خسرو پرویز آمد وشد داشته، مخترع نوعی چنگ می‌داند. رامتین ساختار چنگ روزگار خود را دگرگون کرد، بر شمار تارهایش افزود، جنس تارها را تغییر داد و در صندوق صدای آن نیز درگرگونی‌هایی پدید آورد و چنگی کامل‌تر ساخت.

حالا بعد از صدها سال که از روزگار او می‌گذرد، "سیامک مهرداد" می‌خواهد چنگ باستانی ایرانی را که تا دوران صفویه در ایران نواخته می‌شده، بازسازی کند. رؤیای داشتن چنگ در زمان کودکی در مهرداد شکل گرفت. زمانی که با شنیدن یک نوار قصه، عاشق صدای چنگی شد که زنده‌یاد "فرزانه نوایی" می‌نواخت.

بانو نوایی در هنرستان عالی موسیقی در تهران فراگیری "هارپ" را آغاز کرد و پس از دریافت دیپلم هنرستان، با بورس وزارت فرهنگ و هنر، رهسپار اتریش شد. در آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین تحصیلات خود را پی گرفت و سپس در کنسرواتوار ملی پاریس دوره‌هایی را گذراند. او به موازات تحصیل در فرانسه، در شهریور ۱۳۵۷ به عنوان تکنواز چنگ، برنامه‌هایی را با ارکستر مجلسی رادیو و تلویزیون ملی ایران (به رهبری ایرج صهبایی) در تئاتر شهر تهران اجرا کرد و در سال ۱۳۵۸ به ایران بازگشت. یک سال را به تدریس چنگ در هنرستان عالی موسیقی و نوازندگی در ارکستر سمفونیک تهران گذراند، ولی اقامتش در ایران ممکن نشد و سرانجام در سال ۱۳۸۳ در اتریش بدرود حیات گفت.

صدای هارپی که فرزانه نوایی آن را نواخت، چنان در سیامک مهرداد طنین‌ انداخت که تصمیم گرفت سازندۀ ساز شود. او سازسازی را با ساختن سازهای سنتی شروع کرد و به استخدام پژوهشکدۀ هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی درآمد. اما او که می‌خواست چنگ بسازد، متوجه شد که چنگ ایرانی فراموش شده و تنها کسی هم که پیش از او هارپ ساخته‌است "ابراهیم قنبری‌مهر" بوده که سال‌ها قبل برای آموزش سازسازی رهسپار فرانسه شده بود. قنبری‌مهر که قرار بود رموز ساخت ویولن را یاد بگیرد، ساخت هارپ را نیز در فرانسه آموخت و وقتی به ایران بازگشت، در سال ۱۳۳۴ نخستین هارپ خود را ساخت. او در کل سه هارپ کامل ساخت. یکی را به شهبانو فرح هدیه کرد، یکی را به هنرستان موسیقی دختران داد و دیگری در سازمان میراث فرهنگی باقی ماند. یک ساز نیمه‌کاره هم از او در پژوهشکدۀ هنرهای سنتی این سازمان باقی مانده که بازنشستگی استاد قنبری‌مهر در سال‌های اولیۀ انقلاب به او اجازۀ تکمیلش را نداد. هرچند با انحلال پژوهشکدۀ هنرهای سنتی در سال جاری کسی از سرنوشت این سازها خبری ندارد.

مهرداد از سال ۱۳۷۵ تحقیقات خود را روی سازهای هارپ و چنگ به صورت مجزا و همزمان شروع کرد. مدتی بعد نیز از کارگاه سازسازی پژوهشکدۀ هنرهای سنتی بیرون آمد و تحقیقات مستقلش را ادامه داد. اکنون او می‌تواند به‌راحتی ساز هارپ را بسازد و در حال احیای چنگ باستانی ایرانی است. سال ۱۳۸۱ او نخستین نمونۀ ناقصی از چنگ عمودی ایرانی را بازسازی کرد. "ساز من بیشتر شبیه ساز ایگری - یکی دیگر از سازهای فراموش‌شده- بود تا چنگ، چرا که صفحه و گوشی چوبی داشت. ضمن آنکه شکل منتظم آن باعث شده بود دست راست برای رسیدن به سیم‌ها ناراحت باشد. باید آن را به شکل بیضی یا نیم‌دایره می‌ساختم."

پس از آن دو نمونه چنگ دیگر هم ساخت که به گفتۀ خودش، این نمونه‌ها چنگ‌های کامل و بدون ایراد فنی هستند. در این میان افراد دیگری هم هستند که می‌گویند این ساز را بازسازی کرده‌اند.

مهرداد چنگ عمودی را از روی اندازۀ نمونۀ چنگی که در موزۀ لوور موجود است و از آرامگاه یکی از فرعون‌های مصر پیدا شده و نیز از روی توصیفی که عبدالقادر مراغه‌ای و ابونصر فارابی و چندین کتاب سازشناسی و موسیقی‌شناسی داده‌اند،  بازسازی کرده‌است. مهرداد کتابی  فرانسوی نیز خوانده بود که چنگی که هم‌اکنون در موزۀ لوور نگهداری می‌شود، چنگی است که از طرف یک پادشاه ایرانی به همراه نوازنده‌اش به فرعون مصر هدیه داده شده‌است و این به انگیزۀ او افزود.

چنگ در تاریخ

گذشته از پیکره‌های چنگ در میان آثار باستانی سومر و بابل، در کتاب مقدس هم نام چنگ آمده‌است. مهدی سعادت، پژوهشگر تاریخ موسیقی، قدیمی‌ترین سند موجود در بارۀ قدمت ساز چنگ را مربوط به حجاری‌های "کول فره" ایذه خوزستان می‌داند که بیش از سه هزار سال عمر دارند. "اما این ساز در زمان ساسانیان به اوج خود رسید و نوازندگانی چون نکیسا، باربد و آزادوار در این دوران زندگی می‌کردند. پس از حجاری‌های کول فره، قدیمی‌ترین سند موجود مربوط به نقش کاشی‌های رنگی کشف‌شده در سال ۱۳۱۹ در ویرانه‌های کاخ شاپور اول در بیشاپور است که در یکی از آنها زنی رامشگر در حال نواختن چنگ دیده می‌شود. این کاشی‌ها هم‌اکنون در موزۀ لوور فرانسه نگهداری می‌شود. همین طور در کنده‌کاری سنگ طاق بستان که خسرو پرویز را در مرداب‌ها در حال شکار گراز نشان می‌دهد، نقش زنان چنگ‌نواز دیده می‌شود. به این ترتیب که در یک قایق همراه خسرو پرویز چهار زن چنگ‌نواز مشغول نواختن هستند و در قایق خود خسرو پرویز نیز یک زن ایستاده و زنی دیگر نشسته چنگ می‌نوازد."

دانشنامۀ ایرانیکا هم کهن‌ترین نقش موجود از چنگ در ایران را متعلق به سه هزار و چهارصد سال پیش از میلاد در خوزستان می‌داند که در جریان حفاری‌های باستان‌شناختی در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲) کشف شد که اکنون در بخش پژوهش‌های شرقی دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شود.

از دیگر نشانه‌های موجود در بارۀ تاریخ چنگ در ایران می‌توان به چند کاسۀ رنگی ساخت کاشان مربوط به سده‌های ششم و هفتم قمری اشاره کرد که در آنها نقش بهرام در پشت شتری در حال تیراندازی نقاشی شده و چنگ‌نواز او به نام آزاده (آزادوار) نیز در حال چنگ زدن روی شتر دیده می‌شود که این خود سندی است در تأیید شعر فردوسی که می‌گوید بهرام در جوانی عادت داشت با شتر به شکار برود و در همان حال خواننده‌ای چنگ‌نواز نیز پشت سر او چنگ می‌نواخته‌است. داستان بهرام گور و ساز زدن آزادۀ معروف روی مهره‌های اواخر عهد ساسانی نیز نقش بسته‌است.

بشقابی نقره‌ای نیز در موزۀ ایران باستان قرار دارد که از زمان ساسانیان باقی مانده و یک نوازندۀ چنگ و یک نوازندۀ نی را در برابر پادشاهی که بر تخت نشسته‌است، نشان می‌دهد. این بشقاب در سال ۱۳۲۴ خریداری شده‌. همچنین در همین موزه قطعه‌ای سفالین وجود دارد که روی آن نقش یک بانوی چنگ‌نواز متعلق به دورۀ اشکانیان به چشم می‌خورد.

حسینعلی ملاح در کتاب "فرهنگ سازها" می‌نویسد: "در موزۀ ایران باستان یک نقش برجستۀ سفالی موجود است که زنی پارتی را نشان می‌دهد که ایستاده به نواختن چنگ مشغول است. چنگی که در دست این نوازنده است، شباهت زیادی به چنگ حک‌شده در شکارگاه گراز طاق بستان کرمانشاه دارد. نکتۀ درخور توجه این است که در تمام نقش‌برجسته‌ها و نقاشی‌ها این نوع چنگ را نوازندگان نشسته می‌نوازند، در صورتی که این بانو همین چنگ را ایستاده و در بغل گرفته و می‌نوازد."

نواختن چنگ پس از اسلام هم در ایران ادامه یافت. رودکی نیز شاعری بود که چنگ می‌نواخت و به گفتۀ خودش: رودکی چنگ بر گرفت و نواخت / باده انداز کو سرود انداخت. و فردوسی می‌گوید: زن چنگ‌زن، چنگ در برگرفت / نخستین خروش مغان برگرفت. حافظ هم می‌گوید: رباب و چنگ به بانگ بلند می‌گویند / که گوش و هوش به پیغام اهل راز کنید. یا: دانی که چنگ و عود چه تقریر میکنند / پنهان خورید باده که تعزیر می‌کنند. و منوچهری دامغانی سروده است: حاسدم خواهد که شعر او بود تنها و بس / باز نشناسد کسی بربط به چنگ رامتین.

در گزارش مصور این صفحه به کارگاه سیامک مهرداد می‌رویم که در حال بازسازی چنگ باستانی است.