زینیان و خواص آن

 
زینیان و خواص آن

Ajowan

زینیان یا زینان که در عربی به" انیسون بری" معروف است، گیاهی است علفی، بوته ای و یک ساله که ارتفاع آن تا 90 سانتی متر می رسد.

برگ ها دارای بریدگی و تقسیمات زیادی هستند؛ به طوری که بسیار ظریف و نازک می باشند.

گل ها کوچک و سفید رنگ و به صورت چتر مرکب بر روی سرشاخه ها قرار دارند. اشعه های چتر گل ها تقریبا مساوی و کوتاه و در محل اتصال به هم دارای  براکته هایی می باشند.

قسمت مورد استفاده ی گیاه، میوه های آن است. این میوه ها کوچک، بیضی شکل و به رنگ زرد مایل به قهوه ای بوده و دارای اسانس با بوی نافذ و مشابه آویشن می باشند. بر روی میوه ها پنج خط طولی نازک وجود دارد که روشن تر از رنگ میوه هستند.

زینیان به صورت خودرو در نواحی شرقی هندوستان، ایران و مصر می روید و در همین نواحی و بسیاری از نقاط با آب و هوای مشابه کشت نیز می شود. مهم ترین مناطق رویش این گیاه در ایران، سیستان و بلوچستان، آذربایجان، اصفهان، خوزستان، فارس، کرمان و خراسان است.

ترکیبات مهم:

میوه های گیاه حاوی 2 تا 4 درصد اسانس می باشد. مهم ترین اجزای اسانس شامل تیمول به میزان 35 تا 60 درصد، پاراسیمن، کاماترپی نن، آلفا و بتا پی نن، دی پنتن، آلفا ترپی نین و کارواکرول است.

گذشته از ترکیبات اسانس، ترکیبات گلوکوزیدی و ساپونینی نیز در گیاه وجود دارد. گزارش هایی از وجود میزان قابل توجهی کارون در زینیان وجود دارد.

داروشناختی و اثرات مهم:

زینیان از قدیم به عنوان ادویه و نگه دارنده ی مواد غذایی مورد استفاده بوده است. همچنین در تهیه پودر کاری، ترشیجات، بیسکویت و مواد خوراکی دیگر به کار می رود.

این گیاه در صابون سازی و عطرسازی کاربرد دارد.

از اسانس آن تحت نام " آجوان اُیل " در هندوستان به عنوان یک ضد میکروب قوی(مشابه تیمول) استفاده می شود.

همچنین از آن به عنوان ضد قارچ پوستی و ضد نزله تنفسی می توان استفاده کرد.

از رایحه این گیاه، که از میوه های آن به دست می آید، در دهان شویه ها و خمیردندان ها استفاده می گردد.

یکی دیگر از کاربردهای زینیان به عنوان ضد کرم و ضد حشره است.

محصولات زینیان به اشکال پودر، دئودرانت، پماد، لوسیون و محلول، در بازار عرضه می شوند.

دانه زینیان می تواند علیه بعضی میکروب ها از جمله سالمونلا تیفوزا، میکروسپوریوم پیوژنز و اشرشیاکلی اثر کند.

از زینیان در طب آیورودا استفاده های زیادی به عمل می آید؛ از جمله به عنوان ضد اسپاسم، درمان امراض ریه، تسکین روماتیسم، ضد سرماخوردگی، ضد سرفه، ضد تب و ضد یبوست.

طریقه و میزان مصرف:

پودر: می توان روزانه 3 تا 6 گرم پودر دانه ها را به طرق مختلف یا همراه با غذا مصرف نمود. با وجودی که دانه ها ریز هستند، برای اثر بخشی بیشتر لازم است پودر شوند تا مواد آن ها در بدن بهتر استخراج گردد.

عصاره خشک: از عصاره خشک دانه های زینیان می توان روزانه 125 میلی گرم مصرف نمود.

عصاره مایع(تنتور): از عصاره مایع زینیان می توان روزانه تا 6 میلی لیتر مصرف کرد.

مهم ترین اثرات گزارش شده:

ضد اکسیدان، ضد تب، ضد میکروب، ضد اسپاسم، افزایش دهنده قوای جنسی، ضد نفخ، ضد آسم، ادرارآور، معرق، خلط آور، قاعده آور، ضد قارچ، محرک معده، کاهش دهنده ی پُرفشاری خون، مُسهل، شیرافزا، مقوی معده و کرم کش.

نکات قابل توجه:

1- از میوه زینیان اسانسی به نام اجوان آویل استخراج می شود که مصارف زیادی دارد. یکی از مصارف مهم این اسانس استخراج ماده تیمول از آن است.

2- با توجه به این که ماده اصلی اسانس زینیان، تیمول می باشد، می توان انتظار داشت تعدادی از خواص زینیان و آویشن مشترک باشد، زیرا ماده اصلی اسانس آویشن نیز تیمول است.

3- با توجه به این که در اکثر آویشن های دنیا میزان تیمول بین 20 تا 30 درصد و میزان اسانس آن تا حدود 2 درصد گزارش شده، میزان اسانس در دانه زینیان از 4 تا 9 درصد و میزان تیمول آن 40 تا 50 درصد گزارش شده است که این تغییرات مربوط به شرایط آب و هوایی محل روش گیاه می باشد.

4- در یک تحقیق که به صورت پایان نامه دکتری داروسازی در سال 1375 توسط نگارنده و همکاران در دانشکده داروسازی تهران انجام شد، زینیان موجود در بازار ایران برای اولین بار مورد بررسی اسانس و خرده نگاری قرار گرفت. در این تحقیق مشخص شد که میزان اسانس میوه های این گیاه 4 درصد و مهم ترین ماده آن یعنی تیمول، 45 درصد می باشد. اجسام اصلی دیگر این اسانس شامل گاماترپی نن به میزان 5/22 درصد، بتا پی نن به میزان 22 درصد و ترکیبات دیگر از جمله آلفاپی نن، سابی نن و پاراسیمن با مقادیر کمتری در اسانس وجود دارد.

دکتر محمد حسین صالحی سورمقی - دکترای تخصصی فارماکوگنوزی

و استاد دانشکده داروسازی دانشگاه تهران