بدبین ها، لجباز و کینه‌توزند!

آقای دکتر! گاهی با افرادی برخورد می‌کنیم که بیش از حد به دیگران بدگمان هستند. از کجا بفهمیم که این قبیل افراد، اظهارنظرهایشان بیمارگونه و به دلیل پارانویا است، یا واقع‌بینانه و ناشی از یک بینش درست؟

آیا چنین تفکری ممکن است باعث آسیب رساندن به نهاد خانواده هم شود؟

بله، این افراد معمولا درباره وفاداری همسر، بستگان و دوستان خویش دچار تردیدهای همیشگی و جدی هستند و اعمال آنها را به دقت زیر ذره بین قرار می‌دهند تا شواهدی حاکی از اثبات دشمنی آنان بیابند. این قبیل افراد هنگامی که از یک دوست یا خویشاوند، محبت و وفاداری ببینند، چنان شگفت‌زده می‌شوند که نمی‌توانند این امر را باور کنند، زیرا انتظار دارند که دوستان و خویشاوندان‌شان فقط درصدد صدمه رسانیدن به آنها باشند.

پس دوستان کمی هم دارند!

همین‌طور است. مبتلایان به پارانویا از اعتماد کردن به دیگران و صمیمیت با آنها اکراه دارند، زیرا می‌ترسند اگر چیزی از خودشان به دیگران بگویند، از این اطلاعات بر علیه خودشان استفاده شود. فرد بدبین (پارانویید) ممکن است یک بی‌توجهی غیرعمدی را از سوی همکار خود، به‌عنوان یک اقدام برنامه‌ریزی شده برای توهین به شخصیت خود تلقی کند و یا اشتباه جزیی در محاسبه ی پول از طرف یک فروشنده را، اقدامی عمدی برای دزدی بخواند.

اگر از این افراد تعریف و تمجید کنیم، آیا فایده‌ای دارد؟ ممکن است ذهن‌شان عوض شود؟

نه! تشویق و تعریف معمولا مورد سوءتعبیر قرار می‌گیرد. برای نمونه، اگر کسی از آنان به دلیل کار خوبی که انجام داده‌اند تعریف کند، فرد پارانویید با خود می‌اندیشد: «منظور این است که کارهای اضافی و تحمیلی را به عهده من بگذارد.»

اگر دوست‌شان از روی خیرخواهی، پیشنهاد کمک در کاری را به آنان بدهد، با خود می‌پندارند: «منظور این است که من به تنهایی از عهده کارم برنمی‌آیم.»

توجه داشته باشید که افراد بدبین، همیشه در حالت لجاجت و کینه‌توزی هستند و تمایلی به بخشیدن توهین‌ها یا تحقیرهای تصوری ندارند. هر بی‌توجهی جزیی از سوی دیگران سبب برانگیختن دشمنی از سوی آنان می‌شود و احساس دشمنی برای زمانی طولانی ادامه می‌یابد.

آنان همیشه گوش به زنگ هستند که خصلت های بدخواهانه دیگران را کشف کنند و اغلب احساس می‌کنند که منش یا اعتبار آنان مورد حمله قرار گرفته و از این رو با خشم، دست به ضد حمله می‌زنند.

آیا حسادت‌ورزی نیز در این افراد دیده می‌شود؟

بله، افراد بدبین ممکن است به صورتی بیمارگونه حسود باشند.

اغلب بدون اینکه شواهدی موجود باشد، مظنون به خیانت همسرشان هستند. آنان ممکن است شواهد متعدد و مفصل، اما نامربوط و جزیی، در حمایت از عقاید نادرست حاسدانه خویش داشته باشند. این بیماران ممکن است پیوسته رفت و آمد، اعمال، نیت ها و وفاداری همسر خود را مورد بررسی، پرسش و بحث قرار دهند و از ترس اینکه مورد خیانت قرار گیرند، همه جنبه‌های رابطه را تحت تسلط خویش درمی‌آورند.

پس قاعدتا زندگی با این افراد خیلی سخت است!

دقیقا. به سر بردن با مبتلایان به اختلال شخصیت پارانویید مشکل است و اغلب از نظر روابط نزدیک، دچار اشکال هستند. طبیعت بدبین و مجادله‌گر آنان ممکن است واکنش خصمانه‌ای را در دیگران پدید آورد که موجب تایید بدبینی‌‌های این بیماران می‌شود.

احتمالا چنین افرادی باید از شنیدن انتقاد هم دلخور شوند.

از آنجا که مبتلایان به اختلال شخصیت پارانویید قادر به اعتماد به دیگران نیستند، نیاز شدید به خودکفایی و استقلال دارند. آنها همیشه احتیاج دارند بر اطرافیان خود مسلط باشند و در غیر این صورت احساس آرامش نمی‌کنند. این‌گونه افراد انعطاف‌ناپذیر و منتقد همیشگی دیگران هستند، گر چه خود قادر به شنیدن هیچ انتقادی نیستند. به‌طور کلی افرادی هستند مدافعه‌جو و به‌طور متناوب در جدال های قانونی درگیر می‌شوند. این افراد انگیزه ی شریرانه‌ای را به دیگران نسبت می‌دهند که برون‌فکنی ترس‌های خود آنان است. اغلب، خیال‌پردازی‌هایی در مورد قدرت و منزلت خویش دارند. به جمع‌بندی‌هایی ساده‌انگارانه از جهان که مردم را به دو گروه خوب و بد تقسیم می‌کند تمایل دارند. موقعیت‌های مبهم آنان را هراسان می‌کند. گاهی به شکلی خطرناک، نسبت به عقاید خود تعصب می‌ورزند. در واکنش به فشارهای روانی شدید ممکن است دچار روان‌پریشی کوتاه‌مدت، از چند دقیقه تا چند ساعت شوند.

برای تشخیص چنین اختلالی، به چه نکاتی باید توجه کنیم؟

ابتدا توجه داشته باشید که برخی رفتارها که ناشی از زمینه‌های اجتماعی،‌ فرهنگی یا موقعیت‌های ویژه زندگی است ممکن است به اشتباه «پارانویا» تلقی شود؛ مثلا افراد وابسته به اقلیت‌ها، مهاجران، پناهندگان سیاسی و اقتصادی و یا افرادی از ریشه‌های قومی متفاوت هستند، شاید دستاوردهای احتیاط‌آمیز یا تدافعی نشان دهند، اما این رفتار ممکن است به علت ناآشنایی باشد، مثلا تسلط نداشتن به زبان کشور جدید و یا ناآگاهی از قوانین آنجا. گاهی احتیاط و حالت تدافعی این گروه‌ها، واکنشی است نسبت به پیش‌داوری‌ها یا غفلت از سوی اکثریت افراد جامعه.

البته این رفتارها به نوبه خود ممکن است در کسانی که با این افراد سر و کار دارند، خشم و سرخوردگی پدید آورد و به این ترتیب یک چرخه معیوب از بی‌اعتمادی  ایجاد ‌می شود که آن را نباید با این اختلال شخصیت اشتباه کرد.

آیا ممکن است این اختلال در دوران کودکی هم نشانه‌هایی داشته باشد؟

بله؛ در مبتلایان به پارانویید در دوران کودکی، نشانه‌های زیر دیده می‌شود:

انزوا و تک روی، رابطه ضعیف با همسالان خود، احساس اضطراب در جمع، نارسایی تحصیلی، حساسیت بیش از حد، نحوه تفکر و تکلم مخصوص به خود و خیال‌پردازی‌های ناشی از درون.

این افراد معمولا در کودکی عجیب یا نابهنجار به نظر می‌رسند و شاید به همین دلیل نیز مورد اذیت و‌ آزار قرار می‌گیرند.

این بدبینی چه‌قدر شایع است؟

شیوع این اختلال در 0/5 تا 2/5درصد کل جامعه گزارش شده است و شواهدی وجود دارد که این اختلال بین افراد مبتلا به اسکیزوفرنیای مزمن و مبتلایان به اختلال هذیانی نوع گزند، فروان‌تر است.

پارانویا درمان هم دارد؟

بله، درمان اختصاصی در اختلال شخصیت پارانویا عبارت است از روان‌درمانی.

اما ویژگی‌های شخصیتی این بیماران، مانع عمده‌ای در ایجاد رابطه درمانی مناسب است. درمان دارویی برای مقابله با اضطراب و پریشانی بیمار و یا دوره‌های آشفتگی شدید و اندیشه‌های شبه هذیانی او مفید است.