ایران سرای من : کاروانسرا و ساباط المعین التجار اهواز

کاروانسرا و ساباط المعین التجار اهواز

فردوسی بزرگ

یکی ایوان همه جامه رود و می                     بیاورده از پارس و اهواز و ری  

عطار نیشابوری

ای بلبل خوش نوا سرودی                         آهنگ حجاز گیر و اهواز

ملک الشعرای بهار

نهد گردن به بند شهریاری                      نماید خاک خوزستان مصفا  

این کاروانسرا کنارپل سفید و در بافت قدیمی اهواز قرار گرفته است ودر زمانی که کار کشتیرانی تجاری در رود کارون از خرمشهر به اهواز و بالعکس رونق یافته،شخصی به نام معین التجار این کاروانسرا و ساباط را بنا نمود.

ناصرالدین شاه قاجار در سال 1306 هجری قمری به منظور پیشرفت کار بازرگانی ،کارون جنوبی را که از اهواز  تا به دریا راه داشت برای کشتی رانی بیگانگان ازاد ساخت.

برادران لینچ که بازرگانانی انگلیسی بودند جزو نخستین کسانی هستند که کشتی های تجاری خویش رادر قسمت جنوبی کارون به کارون به کار انداختند ودر این منطقه که دهکده ای  بیش نبود و قومی  از اعراب به نام کعبیان در آن می زیستند،مکان هایی برای اسکان کارکنان و غلامان خود ساختند.

غلامان هندی با دستارهایی بر سر و لکاته هایی پیچیده به دور کمر،با جثه ای نحیف و پاهای برهنه،صندوق ها و بسته های کشتی اربابان خود را بر کمرگاه سنگی ساحل بندر ناصری می نشاندند تا بازرگانان شوشتری،دزفولی،اصفهانی،و تجار دیگر شهرها که هر کدام خانه یا کوشکی درآن منطقه پر رونق تجاری برای خود فراهم کرده بودند،آن کالا را بخرند و متاع خود را اگر انگلیسی ها خریدار باشند بفروش برسانند.

با ورود کشتی ها برادران لینچ به کارون، بازار تجارت و دادوستد خارجی انقدر رونق گرفت که شخصی به نام حاج معین التجار بازار و کاروانسرا در این منطقه بنا ساخت و برای حمل کالای کشتی در سوی کمره سنگی بندر ناصری خط آهن نصب کرد و یک واگن بر روی آن به راه انداخت.

اسب واگن حاج معین التجار هر روز با قدم هایی نجیبانه،بوریا،گلیم،و هزاران مصنوعات دستی و محصولات غذایی رااز کاروانسراهای بازار کشتی های انگلیسی در انسوی کمرگاه سنگی به ارمغان می بردو با همان قدمهای موزون،هزاران تحفه وارداتی را برای بندر ناصریبه هدیه می اورد.

اما قدم های اسب واگن حاج معین التجار انقدر آرام و باطمانینه بود که همپای گسترش  تجارت بندر ناصری ژیش نمی رفت.برادران لینچ نیز همچنین جاج معین التجار به این فکر افتادند که واگنی  برای جابجایی کالای خود به شهر های دیگر ایران فراهم کنند.

 واگنی با قدرت 24هزار اسب بخار و چنین شد که برادران لینچ در سال 1314هجری قمری به همراه  حاج علیقلی خان سردار اسعد در کناره سنگی بندر ناصری که محل پهلو گرفتن کشتی ها و لنج ها بود پلی از آهن بر روی کارون بستند تا تجارت کالاهاشان را رونق بخشد.از آن پس،حاج معین التجار،برادران لینچ،غلامان هندی،باربران و کارگران بومی،ساکنین بندر ناصری و تنها اسب واگنی این بندر در برابر واگن آهن سر تعظیم فرود آوردند و با سوت ممتد قطار و دود غلیظ کوره آن که بر فراز کارون پرواز می کرد،شادی و سرور می دادند....

ریشه ای بنام "سوق الاهواز"و نهالی به نام بندر ناصری که حاج معین التجار،برادران لینچ و غلامان هندیشان،شوشتری ها،دزفولی ها،اصفهانی ها،اعراب و ارامنه معماران توسعه آن بودند.بندری که هیاهویش با سوت قطار پل اهنی جان می گرفت و با کلون کردن حجرهحاج معین التجار آرامش می یافت.

خانواده بوشهری

 حسنقای خان رستم پسر اما مقلی خان رستم،رئیس ایل رستم ممسنی(فارس)،بود.منطقه ممسنی از دوره احمد شاه عرصه تعارض میان حاج محمد معین التجار بوشهری دهدشتی و اماقلی خان رستم بود.حاج معین التجار،که با کانون انگلیسی ها و استعماری پیوند تزدیک داشت،ادعای مالکیت بخش مهمی از املاک منطقه رستم را داشت و بعد از او پسرش جواد بوشهری(امیر همایون)،این دعوی را دنبال کرد.

جواد بوشهری از چهره های مقتدر دربار پهلوی دوم بود ودر زمان برگزاری جشنها 2500ساله شاهنشاهی نایب رئیس شورای مرکزی برگزاری جشنها شاهنشاهی ایران.

سناتور جواد بوشهری،از دوستان امیر اسداله علم،چهره مقتدر پهلوی،به شمار می رفت.مهدی بوشهری برادرزاده جواد بوشهری،آخرین شوهر اشرف پهلوی است.

خاندان بوشهری و شبکه ای که امیر اسداله علم را هدایت میکرد از جریان قیام عشایری 1342-1341 فارس بهره جست،برای حسینقلی خان رستم پرونده ساختند و سر انجام اورا در دادگاه ویژه زمان جنگ شیراز به تیر باران محکوم کردند. 

توصیف بنا

 خانه معین التجار در کنار رودخانه کارون قرار دارد.این خانه در کنار پل فلزی قرارگرفته است.در همسایگی این خانه در قسمت شمالی-کوچه شمالی-آنپارک ریورساید(پارک ساحلی)قرار دارد.

در قسمت در قسمت جنوبی آن مغازه های عمده فروشی و انباری ها قرار دارندو در قسمت شرقی آن چاپخانه قدیمی بنام چاپخانه فرهنگ و شیرینی فروشی،نبات فروشی،پولک فروشی و...قرار دارد.

در قسمت غربی آن تعمیرگاه ماشین،رنگ زنی،پارچه نویسی و عکاسی قرار دارد...

سر در ورودی خانه از قسمت جنوبی میباشد که با توجه به شرایط اقلیمی خوزستان طراحی شده است چون کمترین گرما از سمت جنوب است.

سردر:اغلب خانه های مجلل دارای سردر یا درگاه بودند.معمولا دیوارهای آن کاهگلی بود ،فقط سردر مجلل ساخته میشد.

نسبت عرض تورفتگیسردر معمولا یک به دو بوده است.سکوهای کناری پاخوره نام داشتند و برای کسانی که با صاخب خانه کار داشتند و لازم نبود وارد خانه شوند و همینطور پاتوقی برای صاحبخانه یل پسر خانه بوده است.

در بین هشتی ورودی و اندرون خانه را میان در، و در تمام اتاقها رادر و نوع مشبک آن را دروپنجره می گفتند.

اجزای سردر متشکل از چهارچوب و قابهای رومی آن بوده است.بر جستگی عمودی وسط در که از بیرون دیده می شود دماغه نام داشته است.دوعنصر فلزی حلقه برای زنان و کوبه برای مردان بر روی اغلب در ها جای داشته ولی در بعضی جاها فقط یکی بوده است . سعدی :

حلقه بردرنتوانم از بیم رقیبان                                                ما با توایم و با تونه ایم نیست ابوالعجب

در حلقه ایم باتو چون حلقه ایم     

ورودی این خانه از قسمت جنوبی است که با هشتی اغاز می شود و گربه رویی بعد از هشتی وجود دارد.بعد ازسردر وارد هشتی یا کریاس میشدند،هر چند که در بیشتر موافع شکل آن هشت ضلعی است اما این به مغهوم هشت(عدد 8)*نیست و هشتیهایی به شکل مربع و دیگر شکل ها نیز داریم.

منظور از هشت چیزی است که از فضای داخلی خانه بیرون امده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد و مانع از دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده  میشده است.

در داخل هشتی عناصری چون سکو،چراغدان،و پله ای برای بالا رفتن به اتاق بالای هشتی وجود دارد.

این خانه به شکل درونگذا ساخته شده است که حیاط به صورت مرکزی می باشد(حیاط مرکزی-میانسرا).

پوشش آن در تمامی خانه پوشش تخت میباشد که در ساخت پوششهای تخت سعی شده علاوه بر سبک نمودن پوشش از انتقال گرمای بیرون به داخل جلوگیری نمایند.در پوشش تخت از پروز یا قاب و یا لمبه کوبی یا توفال استفتده میکردند.

در ضلع جنوبی ساختمان که شامل در ورودی،هشتی،سه دری هایی میباشد.

سه دری:معمولا اتاق خواب خانه بوده است.برای طراحی آن از نصف تناسب طلایی
(مستطیل داخل شش ضلعی)کمک گرفته اند مثل
(1.7*2 یا 4*3.4 متر)،طبیعی است که با این عمق نوررا خوب جذب میکرده است.نکته جالب توجه برای سه دریها و دیگر اتاقها این بوده است که هیچ وقت از فضای آزاد (منظور حیاط نیست)وارد انها نمیشدند.

در داخل این اتاق دقیقا پرهیز از بیهودگی مشاهده وی شودو هر چیزی در جای خود قرار دارد.در پشت اتاق پستوی همراه با دولابی یا گنجه های عمیق در دار جای داشته است.

رختخواب وقتی پیچیده میشد مثل پشتی در می آمد و یا چهار بالشی در کنار آن حکم مبل را پیدا میکرد.

در آن زمان از مصالحی چون آجر-چوب-حصیر  استفاده شده است همراه با ملات گچ و ماسه آهک.

سه دری ها هم طوری ساخته وی شدند که آفتاب به طور مستقیم نتواند به داخل آنهال نفوذ کند.

در قسمت جنوبی هم چون پر سایه سیت تابستان نشین خانه در این قسمت قرار دارد.

 در ضلع شمالی آن خانه شامل سه دری های زیباتر و بیشتری هستیم که در اطراف سه دری ها راهرو قرار گرفته است.

این اتاقها برای استفاده اعضای خانواده ساخته شده و معمولا برای پسر خانواده بوده که بعد از ازدواج اتاقی در همان خانه به وی تعلق می گرفت،همچنین در عقب سه دریها در ضلع شمالی غلام گردش میباشد که بوسیله راه پله ای به طبقه فوقانی راه پیدا میکرده استو تمامی ستونهای طبقه اول از چوب ساخته شده است.

در ضلع شرقی ساختمان که شامل پنج دری میشود شاه نشین خانه قرار دارد(طنبی)که به آشپزخانه راه دارد( که بنا به نقشه کلی  در گذشته در تابستان غذای گرم نمیخوردندو بیشتر غذای خود را از بیرون تهیه میکردند)و چوناز  مهمانان در این اتاق پذیرایی میشده است باید دسترسی به آشپزخانه باید راحت می بوده است..

در ضلع شرقی در ابتدای آن راهپله ای قرار دارد که به طبقه فوقانی ارتباط پیدا میکندو روبه رو راه پله سرویس بهداشتی آن قرار گرفته.

پنج دری:به عنوان اتاق مهمان بوده است یا اتاق پذیرایی که در خانه های با نظان خرده پیمون عملکرد اتاق نشیمن را داشته است.در دوطرف پنج دری چذاغدان چیزی شبیه به بخاری بود ولی در داخل دیوار قرار د اشت(برای ایجاد نورو تهویه).

خانه در ضلع غربی دارای انبار(کنور)غله برای فصل زمستان و دیگر فصل هاست.

حیاط خانه که شامل باغچه و در ضلع غربی ودر ضلع شمالی همچنین طبقه اول فروریخته است.

سقف آن از حصیر،چوب،و خاک کشی،کاهگل،...درست شده است.البته این سقف طبقه انتهایی هر خانه میتواند باشد زیرا در طبقه همکف سقف آجری بوده است که بتوانند در صورت نیاز طبقه ای روی آن احداث کنند.

خانه معین التجاردارای ایوان سرتاسری است که در تمام دور حیاط شامل شده است.

که از تزئیناتی چون قوس های نیم بیضی،قوس های دوره قاجاریه،آجر چینی دوره قاجار،گوشه سازی و...بهره جسته اند.

در قوس و پوشش از معماری غرب الهام گرفته اندو در دست اندازها،سرستون آجری،رگچینی از معماری سنتی دزفولی.

مصالح:آجر،حصیر،چوب(سقف،نعل درگاه).

ملات:حاک رس،ماسه آهک.

تزئینات:گوشه سازی،ایوانها،قوس نیم بیضی.

آجر کاری دوره قاجاریه:شیوه آجر کاری در عهد قاجار در نماهای آجری (کور ملات)یا بندهای عمودی حذف می شدو آجر ها در عرض بهم می چسبیدند.

برای این کار قسمت توکار آجر با تیشه داری در آمده است.شیوه رگ چینی آجر در این دوره هر چه بیشتر ساده"مهری"در بسیاری از بناها به کار برده میشود.استفاده از آجر های مهری در تعداد بسیاری از بناهای این دوره :تهران،کاشان،یزد،شیراز،...با نقش های مختلف از ویژگی های این دوران است که در امر نماسازی بناها و ایجاد حجم های بر جسته بنا تاثیری چشم گیر داشته است.

خانه معین التجار به زمان قاجار برمی گردد.بعد ها محل استراحتگاهی برای تجار،بار انداز،مهمانسرا و بعدها به اداره گمرک تبدیل شد وتا سال 1338 (دوره رضا شاه پهلوی)بانک شاهی بوده است و در سال1375 هم دچار اتش سوزی گردید که بسیاری از قسمتهای خانه بر اثر همین آتش سوزی دچار اسیب شده و از بین رفته است و تقریبا ارزش مرمتی ندارد.هزینه ساخت خانه جدید از مرمت آن کمتر است در ثانی بنا به گفته میراث فرهنگی هم با مالک آن جناب افای محمدی به تفاهم مالی نمی رسند!

به دلیل عدم رسیدگی به آن و متروکه ماندن بی مبالاتی همسایگان باعث شده است خانه معین التجار به حالت ویرانی در آید که امید است با رسیدگی مسئولان نسبت به مرمت و نوسازی آن مشکل برطرف گردد.

جستارهای وابسته :

تاریخ و فرهنگ بوشهر

تاریخ و فرهنگ خوزستان

برخی مکانهای دیدنی خوزستان