تیروئید، پُرکاری و کم کاری آن
تیروئید، پُرکاری و کم کاری آن
قدیمی‌ها وقتی می‌دیدند کسی دل و دماغ ندارد و تیروییدش هم کمی برجسته شده، می‌گفتند غمباد گرفته است. امروزی‌ها می‌دانند که گواتر یا بزرگ شدن غده تیرویید تحت تاثیر استرس، تشدید می‌شود و شاید نامگذاری قدیمی‌ها روی این حالت، چندان هم بی‌ربط نباشد. غده تیرویید، یکی از مهم‌ترین غدد درون‌ریز بدن ماست که شاید بتوان گفت حیات ما بسته به آن است.
تیرویید چیست؟
غده تیرویید در ناحیه جلوی گردن واقع شده و دارای دو لوب است که در دو طرف نای درست زیر حنجره قرار دارند. این غده حدود 15 تا 25 گرم وزن دارد. دو قسمت غده تیرویید توسط نوار نازک نسجی که به عنوان ایستموس (ISTHMUS) تیرویید نامیده می‌شود، به یکدیگر وصل گردید‌ه‌اند.
هورمون‌های تیرویید پس از ساخته شدن در این غده به جریان خون منتقل شده و بسیاری از فرآیند‌های شیمیایی را در بخش‌های مختلف بدن کنترل می‌کنند. این هورمون‌ها برای تکامل و عملکرد طبیعی مغز و سیستم عصبی و برای حفط دمای بدن و انرژی ضروری‌اند. غده تیرویید هورمون‌های خود را در خون ترشح می‌کند.
این هورمون‌ها (یعنی تری‌یدوتیرونین و تیروکسین) واکنش‌های شیمیایی عضلات، کبد، قلب و کلیه‌ها را تحت تآثیر قرار داده و برای رشد و تکامل مغز نیز ضروری‌اند. هورمون‌های تیرویید بر غده هیپوفیز اثر نموده و موجب ترشح هورمون کنترل کننده تیرویید، یعنی TSH می‌شوند که به نوبه خود موجب تحریک تیرویید می‌شود. وقتی میزان هورمون‌های تیرویید در خون کاهش می‌یابد، هیپوفیز با ترشح بیشتر TSH، تیرویید را فعال‌تر می‌کند.
آثار عمده هورمون‌های تیرویید در بدن
1- تولید انرژی
2- تحریک ساخت پروتئین‌ها
3- تأثیر در رشد و تکامل
4- تنظیم ورود اسید آمینه، کربوهیدرات‌ها و الکترولیت‌ها به داخل سلول
5- تأثیر روی سوخت و ساز کربوهیدرات‌ها
6- تأثیر روی سوخت و ساز چربی‌ها
7- تغییر در سوخت و ساز بعضی از دارو‌ها
نقش ید در بدن
ید در سال 1811 توسط کورتوا، یک شیمی‌دان فرانسوی که به منظور تهیه باروت برای ارتش ناپلئون کار می‌کرد، از جلبک‌‌های دریایی خشک که به عنوان منبع آهک برای ساخت نیترات پتاسیم به کار گرفته بود، به دست آمد. در سال 1820 یک پزشک سوئیسی به نام کوآنده، بیماران مبتلا به گواتر را با موفقیت با محلول الکلی ید درمان کرد. پس از آن شاتن، میزان ید را در مواد غذایی و آب آشامیدنی اندازه‌گیری نمود و نشان داد که میزان آن در مناطق گواتر خیز نسبتا پایین است و پس از آن در سال 1920 کندال و استنبرگ توانستند ماد‌ه‌ای حاوی ید را که تیروکسین نامیدند، به صورت متبلور از تیرویید جدا کنند.
مهم‌ترین مورد استفاده ید در بدن، شرکت آن در ساختمان هورمون‌های تیروییدی است. اگرچه تیرویید دارای مکانیسم‌هایی است که می‌تواند تا حدودی کمبود نسبی ید را جبران کند، ولی کمبود شدید ید موجب بروز اختلالات شدید در اعمال غده تیرویید می‌شود.
مصرف روزانه ید در مناطق مختلف دنیا متفاوت است. به طوری که در کشور‌های غربی به دلیل افزودن ید به نان و نمک و سایر مواد غذایی، مصرف روزانه ید در حدود 500 میکروگرم و در سایر کشورها میزان متوسط مصرف روزانه در حدود 150تا 200 میکروگرم است.
نیاز روزانه ید در هر فرد به طور متوسط بین 70 تا 100 میکروگرم است که 5 تا 10 درصد آن از طریق آب آشامیدنی و بقیه از طرق دیگر تامین می‌شود.
بهترین و غنی‌ترین منابع غذایی حاوی ید، ماهیان و سایر مواد غذایی دریایی هستند، چون برف و باران موجب شسته شدن ید سطحی ارتفاعات و دامنه‌های آن شده و به تدریج که آب‌ها به دریا سرازیر می‌شوند، فرآورده‌ها و محصولات غذایی دریایی، ید بیشتری جذب می‌کنند.
وظایف زیستی تیرویید
افزایش سوخت و ساز بدن، تاثیر اصلی هورمون‌های تیروییدی است. این هورمون‌ها سوخت و ساز قندها و چربی‌ها را افزایش می‌دهند. آنها باعث تحریک ساخت پروتئین نیز می‌شوند. بنابراین هورمون‌های تیرویید برای رشد طبیعی بدن ضروری هستند.
کم‌کاری تیرویید (هیپوتیروییدیسم)
این کلمه به معنی ناکافی بودن مقدار هورمون تیرویید در بدن است و با سنجش مقادیر کم هورمون‌های تیرویید در خون، تشخیص داده می‌شود.
هیپوتیروییدیسم موجب تنبلی، خواب آلودگی، خشکی پوست ، عدم تحمل سرما و یبوست می‌شود و در کودکان خیلی خردسال، نه تنها موجب بروز این نشانه‌ها می‌شود، بلکه با تأخیر رشد جسمی و مغزی همراه است.
گواتر یعنی چه؟
اصطلاح گواتر به معنی آن است که غده تیرویید بزرگ‌تر از حد طبیعی شود (تصویر روبرو).
افرادی که کمبود ید دارند به گواتر مبتلا می‌شوند، زیرا تیرویید آنها نمی‌تواند هورمون کافی تولید نماید. با کاهش هورمون تیرویید در خون، غده هیپوفیز هورمون TSH بیشتری تولید می‌کند که این خود موجب افزایش کار تیرویید برای ترشح بیشتر هورمون می‌شود. گواتر نشانه‌ای از تلاش بدن برای جبران کمبود ید است، گرچه گواتر علل دیگری نیز دارد.
وقتی تیرویید پرکار می‌شود
پرکاری تیرویید بیماری نسبتا شایعی است که اکثر مردم از آن غافلند یا به تشخیص آن اهمیت چندانی نمی‌دهند. پرکاری تیرویید زمانی ایجاد می‌شود که تیرویید به هر دلیلی بیش از حد عادی هورمون تولید کند. پرکاری تیرویید بیشتر در سنین 20 تا40 سالگی رخ می‌دهد و زنان بیش از مردان دچار این بیماری می‌شوند.
در پرکاری تیرویید نیز کم‌پشتی وسیع موهای سر و ریزش مو دیده می‌شود و حتی در مواردی، موهای زیر بغل هم کاهش می‌یابد. علائم آن کاهش وزن زیاد با وجود تغذیه طبیعی، لرزش دست‌ها، تپش قلب ، عصبانیت و تغییرات پوست و مو است.
خارش پوست ، عدم تحمل گرما و برجسته شدن کره چشم (اگزوفتالمی) دردسرهایی هستند که اغلب این بیماران با آن دست به گریبانند.
خوشبختانه با یک آزمایش ساده خون می‌توان فعالیت تیرویید را اندازه گرفت و با درمان خوراکی یا دیگر درمان‌های رایج، مشکلات آن را کم کرد و به راحتی از آسیب پوست و مو جلوگیری نمود.
بنابراین علت ریزش موی شما، خارش پوستتان و خشکی آن را شاید بتوان صرفا در اختلالات تیرویید جستجو کرد. پس در موقع بروز این مشکلات، علاوه بر پزشک متخصص پوست، به یک پزشک متخصص غدد هم مراجعه کنید تا مطمئن شوید که مشکل از تیرویید شماست یا نه.
دکتر هومن خلیقی