تصویر اعتیاد در سینما

تصویر اعتیاد در سینما

اعتیاد چه به عنوان یک نابهنجاری و جرم و چه به عنوان یک بیماری، همواره مورد توجه فیلمسازان و اهالی سینما بوده است، البته آنچه در حافظه هنری مردم از تصویر اعتیاد در سینما و تلویزیون وجود دارد، بیشتر چهره و رفتار معتادان است که گاهی به شکل کاراکترهایی کاریکاتوری درآمده است که به جای تلخی واقعیت، صورتی کمیک و طنز به آنها می‌دهد و بازتابی وارونه از واقعیت را منعکس می‌کند.
درباره تصاویر اعتیاد و معتادان در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی علاوه بر منتقدان سینما، پزشکان و اهالی سرزمین سلامت نیز نقدهایی دارند و بسیاری از تصاویر را به لحاظ پزشکی و سلامت غیرعلمی معرفی می‌کنند. مثلا بارها شنیده‌ایم که پزشکان نسبت به نشان دادن سیگار در فیلم‌های سینمایی و برنامه‌های تلویزیونی هشدار داده‌‌اند و خطر تبلیغات سوء آن را در نوجوانان و جوانان گوشزد کرده‌اند.
براساس تعریف و تلقی جدیدی که از سلامت وجود دارد، سلامت یک مفهوم گسترده و چند ساخته است که قطعا یکی از مولفه‌های موثر بر آن تبلیغات و سینماست. بسیاری از پزشکان درباره اعتیاد و رویکرد فیلمسازان به آن و تصاویری که از معتادان در فیلم و سریال‌ها ارائه می‌شود نقدهای جدی دارند. دکتر هومان نارنجی‌ها، مدیرکل امور فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر در این باره معتقد است: آثار گوناگون در حوزه فیلم، از40 سال پیش، از معتاد چهره‌ای درهم شکسته و خموده به تصویر کشیده که این مساله باعث شده است بسیاری خانواده‌ها نیز از معتاد چنین تصویری داشته باشند و تا زمانی که فرزندانشان به این شمایل درنیامده‌اند، خطر اعتیاد را احساس نکنند.
یک جوان مصرف تفننی مواد با دوستانش را یک خطر جدی تلقی نمی‌کند و باور ندارد روزی به چنین شمایلی درخواهد آمد. او در ذهن خود می‌گوید: «من هیچ وقت به چنین روزی در نخواهم آمد» و به عبارتی، همذات‌پنداری با شخصیت‌های ساخته شده در فیلم‌ها یا عکس‌های گرفته شده ندارد و باور نخواهد کرد که روزی مصرف تفننی مواد که در میان دوستانش یا در محیط خانواده صورت می‌گیرد، از او معتادی کارتن‌خواب بسازد.
چهره‌سازی صرف از معتادان کارتن‌خواب و آخر خطی و تعمیم این چهره‌سازی به همه معتادان باعث می‌شود باور نکنیم اکنون معتادانی در محیط خانواده و محل کارمان هستند. لذا بسیارند معتادانی که به چهره‌ای آراسته در بین ما زندگی می‌کنند و اعتیادشان برای ما قابل تشخیص نیست و همین تبلیغات غلط باعث می‌شود که 50 درصد خانواده‌های ایرانی 5 سال دیرتر، از اعتیاد وابستگان خود مطلع شوند و این نادرست است.
اما نقدهای پزشکان صرفا به تصویر معتادان ختم نمی‌شود و آنها نسبت به تصویری که از خود اعتیاد و نحوه معرفی آن هم ارائه می‌شود نقدهایی دارند. دکتر پرویز مظاهری، دبیر انجمن روانپزشکان ایران در این باره می‌گوید: «ما اعتقاد داریم اعتیاد زمینه بایو‌‌سایکوسوشیال دارد. یعنی هم مسائل زیستی هست، هم روانی و هم اجتماعی، اما در سینما چنین رویکرد همه‌جانبه‌ای به آن نمی‌شود. دکتر عبدالرحمان بخل‌‌رحیم‌، متخصص مغز و اعصاب نیز در این باره می‌گوید: «اعتیاد یک بیماری یا حداقل اختلال یا اغتشاش در فعالیت مغزی است. نزدیک شدن به مساله اعتیاد از طریق دانستن آنچه واقعا در مدارهای مغزی و بیوشیمی ارتباطات بین نوری می‌گذرد و بازتاب و تظاهر آن به شکل اعتیاد تظاهر می‌کند که در سینما به این مساله توجهی نشده و بیشتر به عوامل خانوادگی و اجتماعی پرداخته شده است. وی معتقد است سینمای موجود درباره اعتیاد ما را به فهم و درک اعتیاد نمی‌رساند، بلکه ما را از اعتیاد و معتاد می‌ترساند، مخاطره‌ها را به ما نشان می‌دهد اما کمکی به ارائه تصویر واقعی از معتاد نمی‌کند.
در جهانرسانه‌ای امروز نقش سینما و تلویزیون در ارتقای سطح سلامت جامعه بویژه در بحث آموزش و فرهنگ‌سازی حائز اهمیت استدکتر مظاهری همچنین به تصویری که از روش‌های ترک اعتیاد در سینما می‌شود نقد دارد و می‌گوید: فیلم‌ها بیشتر ترک اعتیاد به شیوه سقوط آزاد را نشان می‌دهند، مثلا یک معتاد می‌رود داخل یک اتاق در را رویش می‌بندد و بعد خیلی سرحال و قبراق بیرون می‌آید. این بدآموزی دارد. وقتی جوان ما این فیلم‌ها را می‌بیند، با خودش می‌گوید ترک اعتیادبه همین سادگی است، پس من کارم را انجام می‌دهم، بعد هم برای یک هفته می‌روم توی یک اتاق و در را می‌بندم و بعدش هم سرحال بیرون می‌آیم.دکتر مظاهری می‌گوید: از هنرمندان می‌خواهم اثری در این‌باره بسازند که تا کسی خودش نخواهد ترک کند، کائنات هم جمع شوند و میلیاردها تومان هم هزینه شود ترک صورت نمی‌گیرد.دکتر نارنجی‌ها نیز همین نگرش را دارد و می‌گوید: 70 درصد درمان اعتیاد جنبه روحی و روانی دارد و از بعد جسمانی خارج است، اما بارها در فیلم‌هایی دیده‌ایم که فرد معتاد را به تخت بسته‌اند تا با گذراندن تعریق و لرزه دوره ترک به درمان کامل و پاکی مطلق برسد؛ غافل از این که مدل درمانی نیز بدون حضور درمانگر یا مددکار جایگاهی در درمان ندارد و با عودهای مکرر همراه است.
در همین زمینه دکتر رفیعی، روانپزشک نیز معتقد است: ما در اعتیاد بهبود نداریم. فرد باید مدام تلاش کند تا در بهبود بماند، سینما و تلویزیون ما باید به تحکیم این باور برسد که درمان اعتیاد بسیار سخت است. وی همچنین با انتقاد از یکی از سکانس‌های فیلم سنتوری به درمان اعتیاد با شوک که در این فیلم استفاده شد نقد دارد و آن‌را از منظر پزشکی رد می‌کند.دکتر ارسیا تقوا، روانپزشک هم با انتقاد از تصاویر اغراق شده از اعتیاد می‌گوید: مستندی درباره کراک از تلویزیون پخش شد که حرف‌های غیر واقع و غیر علمی در آن زده شد. این که بدن کرم می‌اندازد و از این قبیل اغراق‌ها. ما نباید برای القای ترس و هشدار، دروغ بگوییم چون اعتماد عمومی کم می‌شود و تلاش‌های ما بی‌ثاثیر می‌‌ماند.
امروزه ثابت شده است عوامل اجتماعی فرهنگی موثر بر سلامت حدود 50 درصد از سهم تامین سلامت جامعه را به عهده دارد. قطعا در جهان رسانه‌ای شده امروز نقش سینما و تلویزیون در ارتقای سطح سلامت جامعه بویژه در بحث آموزش و فرهنگ‌سازی حائز اهمیت است. لذا ارائه تصاویر غلط در این حوزه می‌تواند فرآیند بهبود سلامت را مختل کند. انتقادهایی که در این گزارش از زبان برخی پزشکان شنیدیم، بخشی از نقدهایی بود که نسبت به تصاویر اعتیاد در سینما و تلویزیون ارائه می‌شود. قطعا برای ساخت آثار سینمایی و تصویری در حوزه سلامت نیاز به مشاور پزشکی احساس می‌شود تا با نمایش تصویری واقعی‌تر از مفاهیم پزشکی و بیماری‌ها در ارتقای سطح سلامت جامعه موثر بود.