روانپزشکی، علمی مستقل از تکنولوژی

گفت وگو با دکتر احمد جلیلی به مناسبت انتخاب وی در انجمن بین المللی روانپزشکان

روانپزشکی، علمی مستقل از تکنولوژی

با یکی دو بار جابه جایی، آن هم به دلیل مشغله کاری دکتر «جلیلی» قرار گفت وگوی ما شد ساعت 30/12 بعد از ظهر در بیمارستان مهرگان تهران. برای گفت وگو با دکتر «احمد جلیلی» روانپزشک و رئیس انجمن علمی روانپزشکان ایران و استاد بازنشسته دانشگاه تهران که از سال 1353 هم عضو ثابت هیات مدیره انجمن بوده است، دو بهانه داشتیم؛ نخست اینکه او بعد از 30 سال موفق شد طلسم را بشکند و بعد از دکتر «هاراتون داویدیان» در نشست بین المللی انجمن روانپزشکان که از بیستم سپتامبر 2008 به مدت یک هفته در پراگ پایتخت کشور چک برگزار شد، با رای حاضران از طرف انجمن جهانی روانپزشکان (WPA) به عنوان نماینده از منطقه غرب و مرکز آسیا انتخاب شود و مناسبت دوم، هفته بهداشت روان بود؛ مناسبتی که براساس تقویم خودمان که توسط مرحوم دکتر «شاه محمدی» مدیر کل سابق بهداشت روانی وزارت بهداشت در نظر گرفته شد، هفته آخر مهر ماه را به عنوان هفته بهداشت روان در ایران اعلام کرد اگرچه چند روزی از این مناسبت یعنی هفته بهداشت روان گذشته است. به قول دکتر «جلیلی» اگر 15 روز را به عنوان هفته بهداشت روان در نظر بگیریم، بهتر می توانیم به مساله بهداشت روان و مسائل مرتبط با آن بپردازیم. این نکته را هم اضافه کنم که این گفت وگو، گفت وگویی است با روانپزشکی که در عرصه یکی از هنرها (یعنی شعر) به اندازه روانپزشکی موفق است.
بعد از 30 سال، طلسم در پراگ پایتخت چک شکست و شما به عنوان نماینده از منطقه مرکز و غرب آسیا انتخاب شدید. چه اتفاقی افتاد که شما و البته کشورمان موفق به کسب این جایگاه شدید؟

همان طور که اشاره کردید، فقط یک بار دیگر، حدود 30 سال پیش استاد دکتر «هاراتون داویدیان» یکی از بنیانگذاران روانپزشکی نوین ایران، به مدت 10 سال به عضویت در کمیته انجمن جهانی روانپزشکی به نمایندگی از ایران انتخاب شد و دو دوره در این سمت فعالیت کرد. در آن زمان تقسیم بندی منطقه یی یاzoneها وجود نداشت و بعداً این تقسیم بندی ها انجام شد.

-منظورتان از تقسیم بندی منطقه یی چیست؟

در حال حاضر انجمن جهانی روانپزشکان (WPA) که مقر اصلی آن در ژنو سوئیس است و 130 کشور جهان عضو آن هستند، کشورهای جهان را براساس تراکم جمعیت به 18 منطقه تقسیم کرده است. منطقه شماره یک کانادا و منطقه آخر یا همان هجدهم استرالیا است. کشور ما همراه با کشور پاکستان، در منطقه پانزدهم به نام منطقه مرکز و غرب آسیا قرار دارد. کشور هند به دلیل تراکم جمعیت بالایی که دارد، یک منطقه را به خود اختصاص داده است. در بعضی مناطق مثل امریکای جنوبی، چندین کشور در یک منطقه قرار گرفته اند. کشورهایی که در یک منطقه یا zone قرار دارند، باید از نظر فعالیت ها، برنامه ها، نشست ها و... با یکدیگر و با کشورهای همسایه و منطقه شان هماهنگ و مرتبط باشند.

-درباره انتخاب تان صحبت می کردید.

بله. انجمن جهانی روانپزشکان علاوه بر کنترل و نظارت فعالیت های دائمی انجمن ها، هر سه سال یک بار، یک همایش بین المللی برگزار می کند که این برنامه جدا از نشست های منطقه یی است. امسال هم چهاردهمین همایش بین المللی روانپزشکان در شهر پراگ به مدت یک هفته از 20 سپتامبر 2008 برگزار شد. در این نشست علاوه بر ارائه مقاله و برگزاری نشست های علمی، به فعالیت های اداری انجمن روانپزشکان هم پرداخته می شود که مهم ترین برنامه این بخش، برگزاری مجمع عمومی است. امسال در کنگره چهاردهم روسای 120 انجمن روانپزشکی از سراسر جهان حضور داشتند که ما هم یکی از آنها بودیم. اعضای هیات مدیره که دوره شش ساله ریاست شان تمام شده است و نمایندگان مناطق مختلف در این مجمع عمومی انتخاب می شوند. یکی از نکات جالب انتخاب غیرمستقیم رئیس است. به این معنی که هر سه سال یک بار که اعضا در کنگره بین المللی گرد هم می آیند، نایب رئیس انتخاب می شود. سه سال بعد خود به خود رئیس قبلی کنار می رود و نایب رئیسی که سه سال پیش انتخاب شده بود، به جای رئیس قبلی، سمت و وظایف او را به عهده می گیرد. اولین باری بود که من از منطقه خودمان یعنی غرب و مرکز آسیا، برای سمت نمایندگی منطقه، کاندیدا می شدم.

-حتماً رقیبی هم داشتید؟

بله، هر بار حداکثر دو نفر از یک منطقه کاندیدا می شوند که از منطقه ما، من و یکی از همکاران روانپزشک از پاکستان انتخاب شده بودیم.

-چه شاخص هایی برای این انتخاب ها مد نظر قرار می گیرد؟

پیش از انتخابات، درباره سابقه فعالیت های افرادی که به عنوان کاندیدا از هر منطقه معرفی می شوند، تحقیق می کنند. یکی از امتیازات، میزان حضور و فعالیت کاندیداها در همایش ها، چه به عنوان مستمع و چه سخنران، است .میزان پژوهش ها و کتاب های تالیف شده کاندیداها و در نهایت هم میزان فعالیت هر کاندیدا در انجمن خود ملاک انتخاب فرد مورد نظر است. از طرفی در نشست های منطقه یی و حتی داخلی، همکاران با فعالیت های یکدیگر آشنا می شوند. همه این اطلاعات در کتابچه یی جمع آوری می شود و هنگام برگزاری نشست های بین المللی، مثل همین نشست، دفترچه در اختیار حاضران قرار می گیرد و روانپزشکان حاضر در جلسه، براساس اطلاعاتی که از این طریق به دست می آورند، به کاندیداها رای می دهند. علاوه بر اینکه معتقدم این انتخاب فقط به دلیل فعالیت های من نبوده است، آبرو، اعتبار و فعالیت های انجمن روانپزشکی ایران باعث شد از منطقه خودمان، من انتخاب شوم.

-چه مسوولیت هایی برای نمایندگان مناطق تعریف شده است؟

قبل از این، به این نکته هم اشاره کنم که از کشور ترکیه دکتر «لونت» به عنوان دبیر کل انتخاب شد و این امتیاز بزرگی برای جامعه روانپزشکی ما است چون می توانیم هم با کشور ترکیه همکاری بیشتر و هم در سطح جهانی تاثیرگذاری بیشتری داشته باشیم. اما درباره مسوولیت ها، نظارت بر آموزش مسائل مرتبط با بحث روانپزشکی در سطح جامعه و آموزش های خاص، ویژه فعالان این عرصه، ارتقای سطح بهداشت روانی جامعه، برقراری ارتباط موثر با کشورهای همسایه و منطقه، برنامه ریزی برای برگزاری همایش های سالانه، ماهانه و منطقه یی، ارتقای سطح فعالیت های تحقیقاتی و... به عهده نمایندگان هر منطقه است. نمایندگان هم هرازگاهی گرد هم می آیند و ضمن تبادل نظر، گزارش فعالیت هایشان را به انجمن جهانی روانپزشکان ارائه می کنند.

-گذشته از بازتاب بین المللی، به دلیل انتخاب شما از ایران، فکر می کنید این موفقیت ها و حالا به صورت خاص، انتخاب شما، چه تاثیری روی فعالیت های جامعه پزشکی و به ویژه روانپزشکی کشورمان در سطح جهانی خواهد داشت؟

انتخاب یک فرد، منظورم تنها خودم نیست، از طرف مجامع علمی معتبر و البته بین المللی، امتیاز بزرگی برای کشور موردنظر یا به صورت خاص، جامعه علمی که فرد از آن انتخاب شده است، دارد. اولین مزیت آن، افزایش ارتباطات جهانی است. زمانی که ما با افراد دیگری که از لحاظ علمی در سطح بین المللی مطرح هستند، مرتبط باشیم، هم می توانیم بیشتر و بهتر کشورمان را به آنها معرفی کنیم و هم برای برنامه ریزی های کشوری و منطقه یی از آنها کمک بگیریم علاوه بر اینکه ارتباط ما با کشورهای همسایه و منطقه هم بیشتر می شود. کشور ما تا قبل از این انتخاب، ارتباط مستقیم و موثری با کشورهای منطقه نداشت اما حالا می توانیم برای برقراری ارتباط بیشتر برنامه ریزی کنیم.

-برای این کارها برنامه ریزی کرده اید؟

یکی از برنامه هایی که باید هر چه سریع تر انجام شود، برنامه یی است که سال ها توفیق اجرای آن را نداشته ایم یعنی برگزاری همایش بین المللی روانپزشکی در ایران. در سال 1354، استاد دکتر «داویدیان»، اولین و آخرین سمپوزیوم بین المللی روانپزشکان را در ایران در بیمارستان روزبه تهران برگزار کرد. در آن نشست، اغلب بزرگان روانپزشکی دنیا، رئیس، دبیر و خزانه دار انجمن جهانی روانپزشکان، اعضای هیات مدیره و روسای انجمن های دیگر کشورها حضور داشتند. کشور ما بعد از آن، به دلیل تحولاتی که شاهد آن بود، نتوانست تجربه موفق آن نشست را تکرار کند. بعد از آرام شدن وضعیت کشور خودمان، به دلیل ناآرامی های منطقه، مثل جنگ عراق و امریکا، باز هم امکان برگزاری چنین نشستی فراهم نشد. به همین دلیل اولین برنامه، برگزاری نشست بین المللی روانپزشکی در ایران است که امیدواریم با هماهنگی دولت و وزارت بهداشت، شرایط برگزاری چنین نشستی فراهم شود. انجمن ها بودجه و بنیه لازم برای انجام چنین فعالیت ها و برنامه های گسترده و تاثیرگذاری را ندارند، مگر اینکه حمایت شوند که به تازگی دفتر ریاست جمهوری با ارسال نامه یی به انجمن ها، قول مساعدت برای برگزاری چنین نشست هایی را داده است، که خب این جای امیدواری است. قدم بعدی هم برگزاری برنامه های آموزشی با همکاری کشورهای منطقه، به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس، پاکستان، ترکیه و کشورهای آسیای میانه است که در نهایت همه این فعالیت ها به هدف یافتن راه هایی برای درمان بهتر بیماران، چه در منطقه و چه در کشور خودمان و ارتقای سطح علمی فعالان این عرصه است.

-فکر می کنید سایر کشورها از نشست بین المللی که قصد برگزاری آن را دارید، استقبال خواهند کرد؟

صد درصد. در همین همایش، خیلی از پزشکان علاقه داشتند به ایران بیایند و علاوه بر حضور در همایش، کشور ما را از نزدیک ببینند. همانطور که اشاره کردم، این ارتباط ها نه تنها زمینه تبادلات علمی بیشتر و موثرتر را فراهم می کند، بلکه باعث می شود بسیاری از شبهاتی که درباره کشور ما در سطح جهانی وجود دارد، برطرف شود و واقعیت ها دیده شوند.

-با هر بار حضور در نشست های بین المللی به دیدگاه جدیدی نسبت به جایگاه روش های درمانی و به طور کلی علم روانپزشکی در کشورمان در مقایسه با سایر کشورها دست پیدا می کنید. به نظر شما در حال حاضر کجا ایستاده ایم؟

علم روانپزشکی مثل جراحی قلب که نیازمند تسلط به تکنولوژی روز دنیا برای انجام جراحی های موفق است، خیلی به تکنولوژی وابسته نیست. به همین دلیل در روانپزشکی، نگرانی از بابت کمبود امکانات در کارهای تکنیکی وجود ندارد. تمرکز اصلی در روانپزشکی روی دارودرمانی و تکنیک های درمانی و بعضی درمان های فیزیکی مثل الکتروشوک است که خوشبختانه روانپزشکان ما از نظر تسلط به این روش ها در جایگاه بسیار خوبی در سطح بین المللی قرار دارند. اما از نظر تعداد تخت های فعال و بعضی امکانات بیمارستانی و... دچار کمبود هستیم.

-و از نظر نیروی انسانی؟

در حال حاضر 1200 متخصص اعصاب و روان یا روانپزشک داریم. اما مساله بیکاری روانپزشکان تازه فارغ التحصیل است که باید برای اشتغال آنها برنامه ریزی کرد. در واقع از نظر تربیت نیروی انسانی با مشکل مواجه نیستیم. مشکل، بیکاری نیروهای متخصص و تازه نفس است.

- درباره کمبودها صحبت می کردید؟

بله، علاوه بر کمبود تخت های فعال درمانی و بیکاری فارغ التحصیلان جدید که به آن اشاره کردم، مهم ترین ابزار کار روانپزشکان دارو است. از نظر دارو کمبود نداریم، اما مساله اصلی قیمت بالای داروهای جدید است. این داروها به دلایل مختلف به دست بیماران نمی رسد یا با قیمت بسیار بالا در اختیار آنها قرار می گیرد. از طرفی از نظر کیفیت و کمیت تولید داروهای داخلی، طی چند سال اخیر به نتایج خوبی رسیده ایم و بسیاری از داروها در داخل تولید می شود. اما از نظر کنترل کیفیت باید بیشتر دقت کنیم. این مساله هم به انتخاب کارخانه های تولیدکننده مواد اولیه برای خرید مواد اولیه دارو برمی گردد. هر چقدر مواد اولیه کیفیت بالاتری داشته باشند و هنگام تولید داخلی هم نظارت دقیق تری روی میزان (دوز) ترکیب مواد اولیه صورت بگیرد، به داروها با کیفیت بالاتری دست پیدا می کنیم.

-به عنوان نماینده منطقه، برنامه یی هم برای ارتقای فرهنگ مراجعه به روانپزشک در کشور خودمان و کشورهای منطقه دارید؟ یا از نگاه دیگر، چطور می شود فرهنگ مراجعه به روانپزشک را گسترش داد و نهادینه کرد؟

با تغییر دیدگاه و نگرش مردم جامعه ما و سایر جوامع نسبت به مراجعه به روانپزشک. برخلاف تصور، بیماری های روانی دقیقاً بیماری جسمی هستند چون تغییرات بیوشیمیایی مغز باعث بروز اختلالات روانی می شود مثل زمانی که به دلیل تغییرات بیوشیمیایی یا مکانیکی، قلب دچار آسیب می شود. حالا تغییرات بیوشیمیایی مغز، تحت عنوان «بیماری های روان» شناخته می شود. همین اسم، حساسیت برانگیز است. در کشور ما از سال ها پیش به اشتباه به افرادی که دچار اختلال های روانی می شدند، «دیوانه یا مجنون» می گفتند که این هم ناشی از تفکر فرو رفتن جن یا دیو در بدن افراد بود. همین تفکر اشتباه و برچسب زدن به افراد، مانع از مراجعه آنها به روانپزشک بوده و هست.

از طرفی بسیاری از مردم، تصور نادرستی از یک بیمار روانی دارند، در حالی که درصد کمی از افرادی که دچار اختلال می شوند، رفتارهای خاصی از خودشان بروز می دهند. اما حقیقت این است که اغلب بیماران روانی رفتار کاملاً عادی دارند و با یک اختلال مثل اضطراب، افسردگی، وسواس و... زندگی می کنند و اتفاقاً زندگی عادی دارند. بیماری این افراد هم علائمی مانند سردرد، تنگی نفس، تپش قلب و.. دارد اما یا متوجه نیستند یا قبول نمی کنند که این علائم، علامت های بیماری روانی است و باید به روانپزشک و نه پزشک مراجعه کنند. طبیعی است که با مراجعه به پزشک بیماری خاصی تشخیص داده نمی شود و همین امر باعث سردرگمی بیشتر بیمار می شود و او را آسیب پذیرتر می کند. همه ما به دلیل ترس از اینکه برچسب مجنون یا دیوانه روی ما بزنند، از رفتن به روانپزشک امتناع می کنیم.

-پس مشکل عمیق تر از این حرف هاست. نمی توان دیدگاه را تغییر داد.

نه، این طور هم نیست، با وجود این تصویرها و تصورات نادرست، طی سال های اخیر، دیدگاه ها خیلی تغییر کرده است. رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون، گام های خوب و موثری برای آموزش و نهادینه کردن فرهنگ مراجعه به روانپزشک برداشته اند که هر چند خیلی تاثیرگذار بوده است، اما باز هم جای کار دارد. هر چقدر آموزش، در هر زمینه یی و حالا در بحث ما، آموزش فرهنگ مراجعه به روانپزشک بیشتر و موثرتر باشد، سریع تر و بهتر عقاید خرافی و اشتباه از سابقه ذهنی مردم پاک می شود، درمان ها و نتیجه گیری از روش های درمانی، سریع تر و موثرتر خواهد بود و به این ترتیب سطح سلامت روان جامعه هم ارتقا پیدا می کند.

-پس جای امیدواری هست. فکر می کنم مردم دل به این آموزش ها داده اند و استقبال کرده اند.

مسلماً تا تقاضا نباشد، عرضه معنایی ندارد. ما مردم متحمل و صبوری هستیم. مشکلات و مسائل زیادی را از سر گذرانده و می گذرانیم و باز هم تحمل می کنیم. اما با وجود صبر و تحملی که داریم، گاهی تلافی این کمبودها و مشکلات را سر هم خالی می کنیم، کمی نامهربان شده ایم. به جای این بدخلقی ها و مکدر کردن نزدیکان و دوستان مان، می توانیم با کمک گرفتن از روانپزشک، خیلی از مشکلات را برطرف کنیم.