جامعه هیز یعنی چه؟

جامعه هیز یعنی چه؟

هفته یی نیست که صفحات حوادث روزنامه و سایر نشریات از رفتارهای دزدکی و غیراخلاقی عده یی خبر ندهند. پسری که دوست دخترش را با دروغ فریب می دهد. صاحبخانه یی که با اجاره خانه اش، با قرار دادن دوربین، به شکل پنهانی از آنها فیلمبرداری می کند. پزشکی که با بیهوش کردن بیمارانش به آزار آنها می پردازد و نیز با گرفتن فیلم آنها را مجبور به کارهای غیراخلاقی می کند و سی دی 5 دقیقه یی هنرپیشه یی که مخفیانه فیلمبرداری می شود و به فروش میلیونی می رسد. همه این موارد و چرایی آن موضوع گفت وگویی است با سوسن شریعتی استاد دانشگاه. در این گفت وگو او با رویکردی انتقادی - اجتماعی از جامعه هیز سخن می گوید. اولین پرسش این است؛

---

-جامعه هیز یعنی چه؟

قبل از ورود به تعریف جامعه هیز، ذکر این نکته ضروری است که این تعبیر از حوزه روانشناسی وام گرفته شده است. فروید در مطالعه رفتار جنسی از دو پدیده «تماشاگر جنسی» voyeurisme و نیز عورت نمایی exhibitionisme به عنوان دو نوع بیماری در کنار بیماری هایی چون سادیسم و مازوخیسم نام می برد. تماشاگری جنسی در واقع مبتنی است بر میل و گرایش به نگریستن و مشاهده کردن خلوت یا عریانی کسی یا گروهی از اشخاص در وضعیتی نامتعارف به قصد لذت بردن یا تحریک شدن. بر خلاف عورت نمایی که میل به عرضه کردن خود است به قصد صید لحظه یی که نگاه دیگری بر تو می افتد. در حقیقت تماشاگر جنسی از طریق قراردادن خود در موقعیتی پنهان- طوری که دیده نشود- در جست وجوی دیدن چیزی است که دیده نمی شود. او به دنبال دیدن امر قابل رویت نیست، دیدن غیرقابل رویت موضوع اصلی نگاه او است و همین دیدن و دیده نشدن اسباب لذت را برای بیمار فراهم می کند. در حقیقت نفس نگاه کردن و آن هم پنهانی، شرط اصلی لذت است و موضوعی که به آن نگاه می شود فقط شرط لازم است، بهانه است. (نگاه کردن از سوراخ کلید، از لابه لای جرز در، از پشت پرده، استفاده از دوربین از پنجره خانه روبه رو و..) لاکان، روانشناس فرانسوی، تماشاگری جنسی را نوعی سوبژکتیویته منحرف می داند. به تعبیر او موضوع اصلی این رفتار بیمارگونه جنسی، «نگاه» است. نگاه همچون سوژه. هم آنچه به آن نگریسته می شود (غافلگیر کردن آن دیگری) و هم آن کس که به گونه یی پنهان نگاه می کند و البته مهم تر از همه میل به غافلگیر شدن. این میل و در عین حال اضطراب که در زمانی که مشغول نگریستن هستی دیگری تو را در این موقعیت غافلگیر کند. تماشاگر جنسی همواره در پی نگاهی است که بتواند خود را در آن شناسایی کند، خود را از خلال دیگری کشف کند. نوعی نارسیسیسم و خودشیفتگی. تعبیر هیز، در حقیقت معادل دم دستی همان اصطلاح فنی تر تماشاگری جنسی است.

تا قبل از سال های نود، این تعبیر عمدتاً به حوزه روانشناسی تعلق داشت. اما از سال های نود به بعد به خصوص 1995، این اصطلاح برای مطالعه نوعی رفتار اجتماعی نیز به کار برده می شد؛ چشم چرانی اجتماعی. (voyeurisme social) جامعه شناسان با استفاده از این تعبیر به یک نوع انحراف تعمیم یافته در میدان اجتماعی نظر داشتند. کشش و کنجکاوی عمومی برای دیدن و کشف کردن خلوت دیگری، دانستن اینکه در پنهان چه اتفاقی می افتد. این موضوع به عنوان یک پدیده اجتماعی به دنبال یک برنامه تلویزیونی در اواخر سال 1999در هلند پیش آمد به نام «Big brother» (برادر بزرگ). موضوع این برنامه تلویزیونی، گزینش عده یی دختر و پسر به تعداد مساوی بود که باید به مدت مثلاً بیست روز در یک آپارتمان زندگی کنند، بی آنکه طی این مدت اجازه خروج از آپارتمان را داشته باشند. در همه اتاق ها- از دستشویی گرفته تا اتاق خواب- دوربین هایی کار گذاشته شده بود تا رفتار این آپارتمان نشین ها در خلوت و جلوت قابل رویت برای تماشاچیان تلویزیونی باشد؛ عشق هایی که به وجود می آمد، دشمنی هایی که سر می زد، از مغازله گرفته تا صف کشی های متعدد، فحاشی ها و دوستی ها و... طبیعتاً آنها می دانستند که دیده می شوند اما قرار نبود این دانستن مانع زیست عادی آنان شود. پرنسیپ ماجرا در آن بود که همه رفتارهایی که قاعدتاً مربوط به حریم خصوصی است قرار بود در محضر میلیون ها تماشاچی اتفاق افتد. در پایان این مدت، بینندگان بهترین زوج را انتخاب می کردند و جایزه یی داده می شد.

-چرا اسم آن برنامه را Big brother گذاشتند؟

گمان کنم برگرفته از رمان 1984اثر جرج اورول بود. رمانی در نقد جوامع توتالیتر. برادر بزرگ تعبیری بود که در مورد حزب کمونیست شوروی به کار برده می شد و کنایه از آن نگاه ناظر بر فراز نشسته یی است که تو را در همه وجوه زندگی تحت کنترل دارد و می بیند. در واقع دوربین نقش برادر بزرگ را بازی می کند. با این برنامه، اولین بار بود که خلوت زندگی تبدیل به سوژه اصلی نمایش های تلویزیونی می شد. موفقیت این برنامه و استقبال مردم چنان بود که 27کشور ایده این برنامه را خریدند و مشابه آن را در تلویزیون های ملی خود ساختند.(ایتالیا، اسپانیا، آلمان و...) و نامی که برای خود گذاشتند تله رئالیته بود.tژlژ-rژalitژ ، واقعیت های زندگی که تبدیل به سوژه تلویزیونی می شوند. در فرانسه، برنامه یی با همین موضوع به نام لافت استوری در سال 2000 برگزار شد و حدود 38 هزار نفر کاندیدای شرکت در آن بودند با شش میلیون تماشاچی.

این استقبال عمومی از امکان تماشای دسته جمعی آنچه که قرار است به خلوت زندگی مربوط باشد و تبدیل آن به سوژه عمومی، به بحث هایی در حوزه روانشناسی اجتماعی، جامعه شناسی و... منجر شد. تعبیر «صنعت امر حریم خصوصی» به همین پدیده اطلاق می شد. industrie de l,intimitژ و این پرسش که چرا و چگونه زندگی خصوصی تبدیل به کالا می شود و تابع همان قانون عرضه و تقاضا و خود یک چرخه اقتصادی و پولساز وسیع را به دنبال می آورد و همه اینها فقط به این قصد که من شهروند تماشاگر ببینم که دیگری در خلوت خود چه می کند و چه ابتکاری نشان می دهد.

وسایل مدرن ارتباط جمعی هم، از وب کم هایی که بر رایانه های خانگی نصب می شود تا توسط اینترنت، زندگی شخصی من در معرض دید بینندگان مجازی قرار گیرد، گرفته (حدوداً 250 هزار در سال 2000)تا مجلات زرد مثلاً با 18 میلیون خواننده در 2005 یا وبلاگ های شخصی که طی آن خود را با دیگری در میان می گذاری و... همگی نشان از این میل و کشش تعمیم یافته به دیدن و دیده شدن دارد. همان عمومیت یافتن «نگاه منحرف» در میدان اجتماعی که تعبیر میشل بوزون جامعه شناس فرانسوی است. در حقیقت جوامع مدرن به یمن تکنولوژی یا امکان ضبط تصویر و امکان ضبط لحظات شخصی تر، حریم خصوصی را تبدیل به سوژه اصلی اجتماعی می کند و بخشی از آحاد جامعه را بدل به تماشاگر جنسی، هیز یا چشم چران می سازد. بسیاری از متفکران فرانسوی پس از این قضیه تله رئالیته، این موضوع را مورد مطالعه قرار دادند از جمله دریدا.

-قبل از دریدا چه کسانی به این موضوع پرداختند؟

میشل بوزون جامعه شناس فرانسوی در کتابی به نام «نگاه منحرف» یا مافوزولی در کتاب «زمانه قبیله ها» یا لوسین ایزرائل، روانکاو و... بوزون این میل عمومی به نگاه انداختن به پس پرده زندگی های خصوصی را در جامعه غربی در چند دلیل خلاصه می بیند. مثلاً میل به شفافیت و منتفی دانستن هر گونه ممنوع، که آن را یک وسوسه مدرن می داند، موضوعی که منجر به از میان رفتن زندگی خصوصی است یا غیبت تخیل که تو را وامی دارد با نظر انداختن به حریم دیگری ایده های جدید بگیری. یا از میان رفتن یک هنجار مطلق در رفتار جنسی و درهم ریختن خیر و شر در این رابطه. از همین رو چشم چرانی بدل به شکل جدید زیست جمعی می شود. زندگی خصوصی می شود مساله عمومی. چرا که حوزه خصوصی دیگر از قوانین و قواعد پیشین همچون مذهب و سنت و اخلاق و قانون و.. تبعیت نمی کند، کدهای اجتماعی ترک خورده است و از آن تحت عنوان برهم خوردن تعادل اجتماعی سخن می گوید. مافوزولی که جامعه شناس تخیل است در کتابی به نام «زمانه قبیله ها» نیز از مرگ تخیل در جوامع غربی صحبت می کند. می گوید در قرون وسطی حریم خصوصی و حریم عمومی تفکیک شده نبود. در قرن هفدهم با دکارت و در قرن هجدهم با روسو، فلسفه فرد خودبسنده مستقل شکل می گیرد؛ «من فکر می کنم، پس هستم در درون دژ محکم خود». او می گوید امروز برگشته ایم به همان موقعیت قرون وسطایی که در آن مرزهای فردیت و اجتماع از میان رفته، خود در دیگری گم شده است. من، دیگر نه توسط خود که توسط دیگری فکر می شوم. به عبارتی «من را فکر می کنند».

لوسین ایزرائل روانشناس معروف غربی نیز علت پیدایش این انحراف عمومی در «نگاه» را در این می داند که نگاه در زمان ضروری و به وقت مقتضی با یک سری «ممنوع های ضروری» برخورد نداشته است. دلیل جذابیت نشریات زرد هم همین است، زیرا ما این امکان را پیدا می کنیم که دیگران را در وضعیت های ممنوع ببینیم. رویت امر غیرقابل رویت به طور معمولی، مشاهده واکنش دیگری در خلوت، جایی که گمان می کند چشمی بر او نمی افتد. در ادبیات هم به این موضوع پرداخته شده است، سارتر و دیگران. فراهم کردن موقعیت هایی که بتوان از خلال آن واکنش دیگری را تست کرد. در حقیقت هیزی و چشم چرانی اجتماعی نوعی تست آن من پنهان است، دیدن آن واکنشی که به شکل علنی نمی توان دریافت.

-حال می توانیم به جامعه خود برگردیم، جامعه ما از این نظر چه وضعیتی دارد؟

میل به دانستن آنچه دیگری در پنهان خود مرتکب می شود همان چیزی است که دوست نداریم به آن اعتراف کنیم. اخبار و شواهد همه نشان از این دارد که این کشش و جذابیت به جان ما هم افتاده است و همان تکنولوژی مدرن به کمک ارضای این میل جدید آمده است. بسیاری از دلایلی که برشمرده شد، اینجا هم کاربرد دارد؛ در هم ریختن کدهای اجتماعی، کمرنگ تر شدن نقش و کاربرد قوانین و قواعد پیشین، مثلاً سنت و تعریف ما از اخلاق و... نیز تغییر موقعیت فرد و نسبتش با اجتماع، مواجهه مغشوش با همان «ممنوع های ضروری» که بدان اشاره شد. بی شک مهم ترین مساله در جامعه ما همین در هم ریخته شدن نسبت حریم خصوصی و حریم عمومی است یا بهتر است بگوییم تفاوت فاحش و غریب رفتار خصوصی ما و رفتار بیرونی مان؛ تفاوتی که محصول تضاد و تناقضی است که میان ذهنیت در حال تغییر جامعه و هنجارهای مشروع تعریف شده موجود است. آنچه مجاز است با آنچه در واقعیت هستیم- اگرچه در پنهان- در بسیاری اوقات همخوانی ندارد و ما برای شناخت اینکه در واقعیت چگونه هستیم راهی به جز سرک کشیدن به خلوت خود و دیگری نداریم. تفاوت میان امر مجاز و امر ممکن بسیار است. خیلی چیزها مجاز نیست اما در جامعه ما ممکن شده است. آنچه دیده می شود واقعیت ما نیست، حتی اگر در حد نگاه کردن به فیلم های خانوادگی فلان هنرپیشه یا بهمان ورزشکار باشد. گویاترین نمونه، همین ماجرای پخش سی دی پنج دقیقه یی لحظات خصوصی یکی از هنرپیشه های جوان بود. آمار می گوید این سی دی، چهار میلیارد تومان فروش داشته است و این رقمی است بی سابقه در تاریخ سینمای ایران. (فیلم آتش بس به عنوان پرفروش ترین فیلم ایرانی گمان کنم دو میلیارد تومان فروش داشت.) این رقم رسمی نیروی انتظامی است، بگذریم از همه کسانی که این فیلم را مجانی دیده اند. با یک حساب و کتاب سردستی، می شود چند تا تماشاچی؟ چند تا تماشاگر جنسی؟

اینجا است که برمی گردیم به بحث لاکان و این تذکر که خود «نگاه» سوژه اصلی است و نه آن هنرپیشه. نگاهی که به یمن تکنولوژی می شود یک اتفاق اجتماعی با هزاران اکتور. این همان تله رئالیته و لافت استوری و بیگ برادر است، با قرائت بومی؛ کنجکاوی برای دیدن رفتاری که دیگری در پنهان انجام می دهد و ما در پنهان به آن نگاه می کنیم و از دیدنش به گونه یی پنهان یا لذت می بریم، یا ایده می گیریم یا... فرقی نمی کند، حتی وقتی که تقبیح می کنیم. در صفحه حوادث روزنامه ها هم پر است؛ دکتری که در مطبش دوربین می گذارد، وبلاگ هایی که از حالات روحی و روانی نویسندگان شان خبر می دهند.تکنولوژی جدید نیز کمک می کند که من اندرونی خود را تبدیل به سوژه عمومی کنم و به تعبیر جامعه شناسان «بدن انسان تبدیل به بدنه اجتماعی می شود».سخن لوسین ایزرائل هم باز همین جاست که مصداق پیدا می کند؛ مواجهه نامعلوم و مغشوش با ممنوع ضروری.

-منظورتان این است که واقعیت ها در جامعه ما سرکوب می شوند و از جای دیگر سر باز می کند؟

منظورم این است که اگر در جامعه غربی، میل به شفافیت و از میان رفتن ممنوع، مرز میان حریم خصوصی و عمومی را از میان برده است و همین امر باعث می شود که حریم خصوصی تبدیل به سوژه تلویزیون شود در جامعه ما برعکس میل به پنهان کردن، عامل شکل گیری این هیزی تعمیم یافته است. میل به پنهان کردنی که ناشی از تضاد فاحش میان خصوص و عموم ما است ترس از شفافیت است که کنجکاوی برای دانستن را ترغیب می کند. میل به دانستن آن چیزی که دوست نداریم به آن اعتراف کنیم و دارد پنهانی اینجا و آنجا اتفاق می افتد؛ سر باز زدن از اعتراف. مجبوریم پنهان عمل کنیم و کنجکاوی برای برملا شدن را افزایش می دهیم. نمی خواهیم صدایش را درآوریم و متاسفانه صدایش درآمده است. به دلیل تناقض غریبی که میان ذهنیت بی سامان امروزمان وجود دارد با آن عینیتی که پا به پای ما پیش نمی رود بلکه دست در دست یک سری کلیشه هایی است که از سر ترس یا جهل می خواهد به یک دیروز از دست رفته وفادار بماند، به نام سنت، به نام عرف و... سامانه های سنتی از دست رفته است و از اعتراف به آن سر باز زده می شود. سایه بسیاری از تابوهای جامعه سنتی بر سر ماست بی آنکه آن اقتدار لازم و اولیه را داشته باشند. فقط مانع از آن می شوند که بتوانیم با صراحت و صدای بلند از این گذر و عبور صحبت کنیم. همه آن ممنوعیت هایی که کاربرد اخلاقی داشته اند، در غیبت نفوذ اولیه، زمینه ساز رفتار ضداخلاقی می شوند. همان جامعه یی که به نام اخلاق جلو می آید - عرفی باشد یا شرعی- اما نمی خواهد از شرایط زیست اخلاقی سخن بگوید. بحران اساسی اینجا است. در غرب هم شاید در توضیح این چشم چرانی اجتماعی، از درهم ریختگی هنجارهای اخلاقی سخن بگویند اما غربی تعریفش را از اخلاق، ممنوع، تابو و... تغییر داده و در نتیجه بی رودربایستی از خود و با خود حرف می زند. اینجا دیگر می توان بحث را از حوزه اجتماعی به حوزه اخلاق کشاند، چه از اخلاق اجتماعی صحبت کنیم، چه از اخلاق مذهبی. اگر به تعبیر سارتر فرهنگ آن آینه عتیقی باشد که مرا به خویش نشان می دهد تا بتوانم از خلال او خود را تعریف کنم، همین نگاه پنهانی که امروز دارد تعمیم پیدا می کند شاید بخشی از فرهنگ امروزی ما باشد، بخشی که دست ما را برای خودمان رو می کند. اینکه ما امروز کجاییم، موقعیت کنونی سنت و مذهب و عرف اجتماعی و اخلاق ما چیست؟ کجا توهم است، کجا شایعه، کجا آرزوها را با واقعیت یکی گرفتن؟

همه این حرف ها بدیهی است و زدنش تخصص نمی خواهد. مشاهده کنی روشن می شود. توصیه های اخلاقی فقط وقتی می توانند اثرگذار باشند که شرایط زیست اخلاقی فراهم شود و این شرایط فراهم نمی شود مگر اینکه ما همان آینه عتیق را به جای اینکه بشکنیم، روبه روی خود بگیریم و خود را به رو آوریم. باید ممنوع ها را جور دیگری تعریف کرد و درباره آن صحبت کرد تا این فاصله های نجومی میان خلوت و جلوت؛ میان واقعیت و ذهنیت های متغیر کمتر شود و احتمالاً کنجکاوی برای «آنچه در خلوت می شود» کمتر شود. ممنوع ها ضروری اند اما باید دوباره تعریف شوند.