گشت و گذاری در نمایشگاه جهانی کتاب فرانکفورت

گشت و گذاری در نمایشگاه جهانی کتاب فرانکفورت

پوستر نمایشگاه کتاب فرانکفورت

تخمین زده می شود که شمار بازدیدکنندگان نسبت به سال‌های گذشته به‌گونه ‌ای چشمگیر افزایش یابد.

در مراسم افتتاحیه نمایشگاه که در روز سه‌شنبه ۹ اکتبر و با حضور وزیر دارایی آلمان و رئیس دولت منطقه خودمختار کاتالونیای اسپانیا و شماری از شخصیت‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی اروپا برگزار شد، ۱۵۰ تن از نویسندگان و هنرمندان کاتالونیایی نیز شرکت داشتند.

فرهنگ و زبان کاتالونیا امسال میهمان و موضوع ویژه نمایشگاه کتاب فرانکفورت است. افزون بر این نویسندگانی چون گونتر گراس، امبرتو اکو، مارتین والسر، ریچارد فورد و نیز یوشکا فیشر، وزیر خارجه سابق آلمان، در روزهای آینده در نمایشگاه حضور خواهند یافت.

	پوستر 'کاتالونیا، مهمان ویژه نمایشگاه'

رئیس نمایشگاه کتاب طی سخنانی در مراسم افتتاحیه تأسف خود را از این واقعیت که در حال حاضر چهار میلیون بی‌سواد در آلمان و بیش از ۷۷۰ میلیون بی‌سواد در سرتاسر جهان وجود دارند ابراز کرد.

امسال مسایل مربوط به امر آموزش و سوادآموزی یکی از مباحث مهم نمایشگاه کتاب است. او همچنان خاطر نشان ساخت که مهمترین چالشی که اکنون در برابر صنعت نشر قرار دارد، دیجیتالی شدن نشر است. با این همه گسترش کاربران اینترنتی را می‌توان اقبال بزرگ ناشران در دسترسی به‌خوانندگان بیشتر ارزیابی کرد.

تاریخچه نمایشگاه کتاب فرانکفورت

	ورودی 'کلیسای پاول' فرانکفورت که دومین نمایشگاه کتاب در سال 1950 در آنجا برگزار شد

«بزرگترین بازار مکاره کتاب در جهان» عنوانی است که در پنجاه سال گذشته به‌حق به نمایشگاه جهانی کتاب فرانکفورت داده‌اند. شهرت و موفقیت نمایشگاه کتاب فرانکفورت نتیجه سازماندهی کامل و بی عیب و نقص و حاصل بیش از نیم قرن تجربه‌اندوزی سازمان‌دهندگان و نیز عدم دخالت دولت در برگزاری آن است.

نگاهی بیندازیم به‌تاریخچه چند صد ساله این نمایشگاه: قدیمی‌ترین بازار مکاره جهان که در آن کالاهای گوناگون به‌قصد نمایش عرضه می شد، اولین بار در حدود سال ۱۱۶۵ میلادی در شهر لایپزیک آلمان برگزار شد. این بازار مکاره از سال ۱۵۰۷ میلادی مورد توجه و عنایت خاص «ماکسیمیلیان اول»، قیصر روم قرار گرفت و در دوران گسترش و شکوفایی روابط بازرگانی آلمان با روسیه و لهستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد. در اواسط سده پانزده میلادی، کتاب نیز – به‌شکل و مفهوم امروزی آن - در شمار کالاهایی بود که در بازار مکاره لایپزیک به ‌معرض نمایش گذاشته می‌شد.

در کنار لایپزیک، شهر فرانکفورت و «بازار مکاره» و «بازار پاییزه» این شهر نیز دارای اهمیت خاص بود. قدیمی‌ترین سندی که در آن «کارل کبیر» به «بازار مکاره فرانکفورت» اشاره کرده است، تاریخ ۷۹۴ میلادی را دارد. همچنین دستنوشته‌ای کهن از خاخام یهودی «الیزر ناتان» در دست است که در آن نیز از این بازار مکاره یاد شده است. باید دانست که «شاه‌شهر فرانکفورت» (Francofurti ad Moenum) در کنار آوگسبورگ، نورنبرگ، اشتراسبورگ، کُلن و ویتنبورگ همواره یکی از پُررونق‌ترین بازارهای آلمان را داشته است و از سال ۱۳۵۶ تا ۱۸۰۶ میلادی «شهر برگزیده» شاهان آلمان بود.

نشر نخستین آثار مارتین لوتر در فرانکفورت

	قفسه کتابها درغرفه اولین نمایشگاه کتاب در سال 1949 میلادی

اهمیت فرانکفورت را شاید بتوان با این نکته تاریخی برجسته کرد که حتی «مارتین لوتر»، رهبر نهضت اصلاح دین مسیحی، در زمانی که در مناطق دیگر آلمان امکان و اجازه نشر و پخش و تبلیغ عقاید خود را نداشت و مُهر بدعت‌گذاری در دین را بر پیشانی داشت، امکان نشر نوشته‌های او در فرانکفورت فراهم بود. با آنکه اولین فهرست کتاب (کاتالوگ) به‌سال ۱۵۶۴ میلادی در شهر آوگسبورگ آلمان منتشر شد، ولی نخستین بازار مکاره کتاب در فرانکفورت برگزار شد.

بازار مکاره کتاب فرانکفورت تا اواخر سده شانزده میلادی یکی از مراکز مهم عرضه کتاب در جهان به‌شمار می‌آمد. تا آنکه در سال ۱۵۹۶ میلادی، در دوران «ماکسیملیان دوم»، دربار و کلیسای عیسوی کمیسیونی به‌منظور نظارت بر تولید کتاب و با هدف ممیزی تشکیل دادند که دگرگونی‌هایی ژرف در صنعت نشر کتاب پدید آورد.

با ادامه این وضع، دانشمندان و متفکران و نویسندگان و طبعاً ناشران، به‌تدریج به‌سوی لایپزیک که مرکز چاپ و انتشار کتاب در شمال آلمان بود، جلب شدند. تا آغاز جنگ جهانی دوم نیز گسترده‌ترین سازمان نشر و پخش کتاب در سطح جهان و همچنین کتابخانه و بایگانی مرکزی آلمان در لایپزیگ قرار داشت.

پایان جنگ جهانی و آغاز دوباره نمایشگاه فرانکفورت

در دوران تسلط ناسیونال سوسیالیست‌ها (نازیها) بر آلمان و بخش بزرگی از اروپا، نمایشگاه کتاب در آلمان برگزار نشد و فاشیست‌ها به‌ جای آن مراسم کتابسوزان در میدان‌های بزرگ شهرهای آلمان برپا کردند.

در روزهای ۱۸ تا ۲۳ ماه سپتامبر سال ۱۹۴۹ میلادی، یعنی کمتر از چهار سال پس از پایان جنگ، ۲۰۵ ناشر آلمانی در "کلیسای پاول" فرانکفورت گردهم آمدند و با عرضه ده‌هزار عنوان کتاب، نخستین نمایشگاه کتاب را پس از جنگ برپا کردند. به‌ این ترتیب دوره‌ای جدید در تاریخ نمایشگاه کتاب فرانکفورت آغاز شد.

نکته مهم آنکه از همان آغاز کار، دولت و نهادها و سازمان‌ها و شخصیت‌های دولتی هیچ گونه دخل و تصرفی در چگونگی برگزاری نمایشگاه نداشتند و مسئولان و گردانندگان نمایشگاه، ناشران و کتابفروشان آلمان بودند که در سال‌های بعد "اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان" را بنیاد نهادند.

جنبش دانشجویی در نمایشگاه کتاب

در اواخر دهه شصت میلادی، موج گسترده تظاهرات فراگیر دانشجویان در اروپای مرکزی و آمریکای شمالی و نا آرامی‌های ناشی از آن دامن نمایشگاه کتاب فرانکفورت را نیز گرفت و موجب سیاسی‌تر شدن آن شد و حتی تا مرز از هم پاشیدگی نمایشگاه پیش رفت. دانشجویان معترض به ‌اوضاع سیاسی و اقتصادی آن دوران که صحنه نمایشگاه را مکانی مناسب برای طرح و تبلیغ اعتراضات خود و جلب افکار عمومی می‌دیدند، غرفه‌های نمایشگاه را اشغال کردند و مباحث سیاسی روز را در کانون نمایشگاه جای دادند.

محمد علی (کلی) و جینا لولوبرجیدا در نمایشگاه کتاب

	محمد علی (کلی) را در نمایشگاه کتاب فرانکفورت بمناسبت انتشار کتاب 'بزرگترین'

از سال ۱۹۷۲ میلادی سطح فرهنگی نمایشگاه به ‌گونه‌ای چشمگیر نزول کرد و کتاب‌های پیش پا افتاده قفسه غرفه‌های ناشران را پُر کرد؛ کتاب‌هایی چون "بزرگترین" نوشته محمد علی (کلی)، "اسب پیشکش" نوشته هیلدِگاردکنف هنرپیشه آلمانی، "خاطرات فرانتس بِکن باوئر" فوتبالیست آلمانی، "خاطرات جینا لولوبرجیدا" و جز اینها با تبلیغات سرسام‌آور، در شمار کتاب‌های پُرفروش قرار گرفتند.

میهمانان و سخنرانان نمایشگاه کتاب نه نویسندگان و هنرمندان و مترجمان و شخصیت‌های فرهنگی و ادبی، بلکه ورزشکاران و ستاره‌های سینما بودند. نمایشگاه کتاب فرانکفورت در این دوره کوتاه از رونق افتاد و اغلب نویسندگان و اهل قلم و نظر و منتقدان صاحب‌نام، رغبت چندانی به‌شرکت در نمایشگاه نشان نمی‌دادند.

موضوع ویژه نمایشگاه

اما پیش از آن که نمایشگاه کتاب فرانکفورت فقط به ‌بازاری برای تبلیغ و ترویج کتاب‌های نازل تبدیل شود، مسئولان نمایشگاه برای نجات نام پُرآوازه "قدیمی‌ترین و بزرگترین بازار مکاره جهانی کتاب" پیشقدم شدند.

از این پس در سازماندهی نمایشگاه دگرگونی‌هایی بنیادی پدید آمد. ملاحظات اقتصادی تنها معیار موفقیت نمایشگاه کتاب قرار نداشت و به موازات آن در ارتقاء سطح فرهنگی و جاذبه نمایشگاه نیز در دستور کار قرار گرفت. در نخستین قدم تصمیم گرفتند که در هفته برگزاری نمایشگاه به‌مسایل مهم جهان نیز بپردازند. شاید به‌جرأت بتوان گفت که از سال ۱۹۷۶ میلادی که برگزارکنندگان مصمم شدند هر ساله موضوعی را در کانون مباحث اصلی نمایشگاه قرار دهند، نمایشگاه کتاب فرانکفورت به تدریج تبدیل به "مهمترین رویداد فرهنگی و اجتماعی سال" شد و تا امروز نیز این جایگاه را حفظ و تثبیت کرده است.

در سال ۱۹۷۶ فرهنگ و ادبیات "آمریکای لاتین" به‌عنوان نخستین موضوع ویژه نمایشگاه انتخاب شد. از آن پس تا سال ۱۹۸۸ میلادی هر دو سال یک‌بار موضوعی در کانون نمایشگاه فرانکفورت قرار گرفت و ناشران نیز می‌کوشیدند تا پیشاپیش در ارتباط با این موضوع مرکزی، آثار بیشتری منتشر کنند. از سال ۱۹۸۹ میلادی، به دلیل اقبال عمومی از این ابتکار، برگزارکنندگان به‌جای هر دو سال، هر‌ ساله موضوعی یا کشوری را در مرکز مباحث نمایشگاه قرار می‌دهند.

از آن جمله: سال ۱۹۸۰، کودک و کتاب؛ سال ۱۹۸۲، دین؛ سال ۱۹۸۴ جرج اورول (به خاطر رُمان معروف او با عنوان: "۱۹۸۴")؛ سال ۱۹۸۶، هند؛ سال ۱۹۹۰، ژاپن؛ سال ۱۹۹۲، مکزیک؛ سال ۱۹۹۴، برزیل؛ سال ۱۹۹۸ سوئیس؛ سال ۲۰۰۳، روسیه؛ سال ۲۰۰۴، جهان عرب؛ سال ۲۰۰۶، هند. امسال فرهنگ و زبان منطقه خودمختار کاتالونیا در اسپانیا در مرکز ثقل نمایشگاه کتاب فرانکفورت قرار دارد.

"جایزه صلح اتحادیه ناشران آلمان"

در سال ۱۹۵۰ میلادی، همزمان با برپایی دومین نمایشگاه کتاب، "اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان" اعلام کرد در نظر دارد جایزه‌ای به نام "جایزه صلح" را همه‌ ساله همزمان با هفته برگزاری نمایشگاه کتاب طی مراسمی در "کلیسای پاول" فرانکفورت، به شخصیتی فرهنگی - اجتماعی یا نهادی و سازمانی که در پیشبرد و تحقق اندیشه‌های بشردوستانه و صلح‌طلبانه و ایجاد تفاهم میان ملت‌ها مؤثر بوده است، اعطا کند.

در اساسنامه این جایزه تأکید شده است که "جایزه صلح" به شخصیتی نیز که در قید حیات نیست می‌تواند تعلق گیرد. "جایزه صلح" با مبلغ پانزده هزار یورو وجه نقدی همراه است و داوران آن را هیئتی از شخصیت‌های فرهنگی و اجتماعی آلمان و نیز نمایندگانی از اتحادیه ناشران تشکیل می‌دهند. این جایزه که مهمترین جایزه فرهنگی آلمان است از اهمیت و شهرت جهانی برخوردار است و به‌ خاطر کتاب یا اثر مشخصی به‌ نویسنده، هنرمند، مترجم یا شخصیتی فرهنگی و اجتماعی تعلق نمی‌گیرد، بلکه اساس انتخاب، ارزش و اعتبار مجموعه آثار و سیر تکاملی زندگی فرهنگی و حیات اجتماعی نامزدهاست.

تا کنون نژاد، ملیّت، جنسیت، و اعتقادات مذهبی نامزدهای دریافت این جایزه در تصمیم‌گیری شورای داوران تأثیری نداشته است و تنها معیار داوران در گزینش افراد، مجموعه کوشش‌های بشردوستانه و صلح‌طلبانه آنان در گستره دانش و ادبیات و آفرینش آثار هنری بوده است. نگاهی به اسامی برخی از دریافت‌کنندگان "جایزه صلح" اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان، بهترین گواه این ادعاست:

۱۹۵۰: ماکس تاو، نویسنده نروژی‌تبار آلمانی
۱۹۵۱: آلبرت شوایتزر، پزشک و نویسنده شهیر که یک سال بعد نیز موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شد.
۱۹۵۳: مارتین بوبر، فیلسوف و مورخ یهودی اتریشی.
۱۹۵۵: هرمان هسه، نویسنده و شاعر آلمانی.
۱۹۵۷، تورتن وایلدر، نویسنده آمریکایی.
۱۹۵۸: کارل یاسپرس، فیلسوف آلمانی.
۱۹۶۰: ویکتور گالنتس، ناشر انگلیسی.
۱۹۶۱: ساروپال رادهاکریشنان، استاد فلسفه و رئیس جمهور اسبق هند.
۱۹۶۷: ارنست بلوخ، فیلسوف آلمانی.
۱۹۶۸: لئوپولد سِدار سِنگار، رئیس جمهور سنگال.
۱۹۷۲: یانوش کورجاک، پزشک و آموزگار لهستانی که در سال ۱۹۴۲ میلادی با فداکاری و از جان گذشتگی کوشید تا صدها کودک یهودی را از مرگ نجات دهد و در این راه جان باخت. جایزه به بازماندگان او تعلق گرفت.
۱۹۷۳: کلوپِ رُم، انجمنی متشکل از دانشمندان و صاحبان صنایع که پژوهش در اوضاع جهان و ترسیم دورنمای جامعه بشری را در دستور کار خود قرار داده است.
۱۹۷۶: ماکس فریش، نویسنده سوئیسی.
۱۹۷۷: لِشِک کولاکوفسکی، متفکر و متکلم لهستانی.
۱۹۷۸: آسترید لیندگرن، نویسنده سوئدی
۱۹۷۹: یهودی منوهین، ویولون‌نواز آمریکایی.
۱۹۸۰: ارنستو کاردِیال، شاعر نیکاراگوایی و کشیش کاتولیک و وزیر فرهنگ این کشور در دوران حکومت ساندنیست‌ها.
۱۹۸۱: لِف کاپولف، نویسنده معترض روسی
۱۹۸۴: اوکتاویو پاز، نویسنده مکزیکی.
۱۹۸۹: واسلاو هاول، نویسنده و نمایشنامه‌نویس لهستانی که به مقام ریاست جمهوری این کشور رسید.
۱۹۹۰: کارل دِدِسیوس، مترجم و ویراستار لهستانی.
۱۹۹۴: خورخه سِمپرون، نویسنده اسپانیایی و وزیر فرهنگ این کشور میان سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱.
۱۹۹۵: پُرفسور آنِماری شیمل، شرقشناس و اسلام‌شناس آلمانی.
۱۹۹۶: ماریو وارگاس یوسا، نویسنده پروئی.
۱۹۹۷: یاشار کمال، نویسنده اهل ترکیه.
۲۰۰۰: آسیه جبار، نویسنده الجزایری.
۲۰۰۱: یورگن هابرماس، فیلسوف آلمانی.
۲۰۰۲: چینوآ آچبه، نویسنده نیجریه‌ای.
۲۰۰۳: سوزان سونتاگ، نویسنده آمریکایی.
۲۰۰۵: اورهان پاموک، نویسنده ترک که در سال ۲۰۰۶ نیز جایزه نوبل ادبیات به او اهدا شد.
و امسال "جایزه صلح اتحادیه ناشران آلمان به سائول فریدلندر، مورخ چک‌تبارِ اسرائیلی اهدا خواهد شد.

ناشران ایرانی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت

ناشران ایرانی در پیش و پس از انقلاب حضوری کم‌رنگ در نمایشگاه فرانکفورت داشتند. با "فتوای قتل سلمان رشدی" در سال ۱۹۸۹ میلادی و اعتراض سازمان برگزار کننده نمایشگاه کتاب فرانکفورت و جلوگیری از شرکت ناشران ایرانی، حضور آنان در این نمایشگاه به‌ کل قطع شد. اما در سال ۱۹۹۹ میلادی و در اثر سیاست تنش‌زدایی دولت محمد خاتمی، براى ناشران ایرانى امکاناتى فراهم آمد تا پس از غیبت ده ساله، بار دیگر در نمایشگاه جهانى کتاب فرانکفورت شرکت کنند.

در سال‌های اخیر شماری از ناشران دولتی و بخش خصوصی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت دارند. «اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان» هر سال به طور مستقل از میان ناشرانِ فعال و غیر دولتى ایرانى، چند ناشر را به ‌نمایشگاه دعوت می‌کند و تقریباً تمام هزینه سفر و حضور آنان در نمایشگاه را نیز متقبل می‌شود. البته این دعوت مختص ناشران ایرانی نیست و ناشران خصوصی کشورهای آفریقایی و آسیایی را نیز در برمی‌گیرد.

در چند سال گذشته "اتحادیه تعاونی ناشران ایران" نیز با برپایی غرفه‌ گروهی بزرگی و نمایش کتاب‌های ناشران گوناگون، حضوری چشمگیر در نمایشگاه دارد. امسال نیز در کنار شرکت اتحادیه تعاونی ناشران به‌صورت گروهی، چند شرکت انتشاراتی در نمایشگاه حضور دارند.

"کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان" برای چهارمین‌بار در فرانکفورت شرکت دارد. افزون بر آن "نشر چیستا"، "نشر ماه‌ریز"، "انتشارات روشنگران" و "انتشارات شلفین" از شهر ساری نیز از میهمانان نمایشگاه کتاب فرانکفورت‌ هستند. برای نخستین‌بار "انتشارات کاروان" هم به ‌طور مجازی (آنلاین) در نمایشگاه شرکت می‌کند.