موزه مقدم یادگاری از تهران قدیم

موزه مقدم یادگاری از تهران قدیم

نمای بیرونی ساختمان شمالی و بخشی از حیاط خانه احتساب الملک که به موزه تبدیل شده است

خانه سرایدار

از خانه بسیار بزرگ احتساب الملک فقط حدود دو هزارو پانصد متر مربع باقی مانده است. عقب نشینی های پی در پی خیابان سپه در طول دهه های گذشته، نمای زیبای بیرونی آن را کاملا تغییر داده است. حالا دیگر در چوبی و بسیار ساده آن از بیرون هیچ توجهی را جلب نمی کند.

اگر صاحبخانه در قید حیات بود، وقتی حلقه بر در می زدی، غلام حسن، سرایدار پیر و وفادار خانه، در را به رویت می گشود. او هم باغبان بود و هم آشپز. گلها را آب می داد و از مهمان ها پذیرایی می کرد. در هنگامه انقلاب و برهه ای بعد از آن که ارتباط مقدم با دربار پهلوی بهانه ای برای مراجعه به این خانه بود، سرایدار، آبروی خویش در میان نهاد و خانه و اشیاء موجود در آن را از گزند حوادث در امان نگه داشت. عمری در این خانه زیست، ساکنان آن را تا پای تابوتشان همراهی کرد و سپس خانه و اموال آن را به دانشگاه سپرد و رفت.

اما هنوز هم برای رسیدن به موزه باید از صحن خانه سرایدار گذشت . خانه ای ساده و نه چندان بزرگ که در نگاه اول بیننده را به عهد قاجار بر می گرداند. اطاقهایی از دو سو و حیاطی که با آجرهای چهارگوش قدیمی فرش شده است.

صحن شرقی

بین خانه سرایدار و موزه یک درگاه بدون در فاصله است. از دو پله پایین می روی و همانجا می ایستی. طراحی هماهنگ، حیرت انگیز و زیبای محوطه، ساختمان، در و دیوار و گل و گیاه هر بیننده ای را سر جایش میخکوب می کند. اشیاء سنگی، سر ستون ها و کاشی های روی دیوار که هر یک از جایی آمده اند، علاوه بر زیبایی خیره کننده، گنجینه میراث گذشتگان ما را به نمایش گذاشته اند. اگر زبان داشتند هر یک سرگذشت رنجی را که برای انتقال و نگهداری آن ها کشیده شده بازگو می کردند.

نمای داخلی حوضخانه  موزه مقدم واقع در خیابان سپه ، پس از فوت استاد محسن مقدم در سال ۱۳۶۵و فوت همسرش سلما ( کویومجیان ) در سال ۱۳۶۹، حسب نیات آنان در اختیار دانشگاه تهران قرارگرفت

در وسط حیاط، حوض سنگی یکپارچه ای است و در میان آن فواره ای استثنایی و در چهار سوی آن چهار باغچه کوچک به قرینه یکدیگر. از دهان شیر های سنگی هم آب می آید. با این حال در تنظیم این قسمت از مجموعه، فقط از طرح های اصیل معماری ایرانی بهره گرفته شده و با ایجاد حوضخانه ای در گوشه حیاط، صحنه زیبای یک خانه اصیل ایرانی کامل شده است.

حوضخانه

حوضخانه چند پله از صحن خانه پایین تر است. وقتی در گشوده می شود، یک دنیا زیبایی هویدا می شود. یک حوضچه کوچک با کاشی های آبی و چند صندلی چوبی کنده کاری شده جلب نظر می کنند. سقف و دیوار ها نمونه زیبای گچ کاری، گچ بری و کاشی کاری ایرانی هستند. کاشی های سه دوره زندیه، افشاریه و قاجاریه درسه بخش متمایز به همراه کاشی هایی از عهد صفوی روی دیوار ها تعبیه شده اند. پرچم سپاه ایران در جنگ هرات که اینک از اموال موزه است سالها در صندوق چوبی حوضخانه نگهداری می شد.

ساختمان شمالی

این ساختمان مشرف بر صحن ایرانی و دارای دو تالار اصلی است. تالار نشیمن و تالار پذیرایی. دو تالار با یکدیگر قرینه هستند. یک راهرو آن ها را از یکدیگر جدا می کند و ایوان بزرگ و بلندی پیشاپیش آن هاست. برای رسیدن به ایوان باید از چند پله بالارفت. پله ها هم از دو سو قرینه هستند ونرده هایی از سنگ و گچ دارند.

اطاق نشیمن اگر چه زیستگاه خانوادگی بوده است، اما مجموعه بسیار ارزشمندی از نفیس ترین ظروف سفالینه کشف شده در کاوش های باستان شناسی و مجموعه هایی از اشیاء عتیقه، ظروف و وسایل زندگی، عکس ها، اسلاید، پول های رایج، قفل و کلید و ... تابلوها ی موجود، آن را از یک محل زندگی عادی فراتر می برد.

تالار پذیرایی (زمستانی) دری مشابه اطاق نشیمن دارد. زمانی پشت آن با ورقه های منقوش بسیار نازک وظریف پوشیده شده بود ، اما به خاطر اندک مایه ای که از طلا و نقره داشت ، از گزند روزگار در امان نماند.

روبروی این در، سراسر طول دیوار تا کمر گاه از کاشی های منقوش نفیس پوشیده شده و میان آن محل آتشدان است که آن هم از مجموعه همان کاشیها ساخته شده و بیشتر برای نمایش هنر کاشیکاری است و ظاهر آن نشان نمی دهد که هرگز آتشی در آن افروخته شده باشد. ابزار آتش هم اشیاء عتیقه ای هستند که بر شکوه آتشدان افزوده اند.

بخشی از دیوار بالای آتشدان را یک قطعه بسیار بزرگ نقاشی روی شیشه (ویترای) پوشانده که در نوع خود بی نظیر است، روبروی آن نسخه هایی اصیل از دست خط بعض از سلاطین قاجار مشتمل بر فرامین توشیح شده در قاب های روی دیوار جا گرفته اند.

سقف گچ بری زیبایی دارد و آویز سقف چلچراغی عتیقه است. کف از سه قطعه فرش بسیار باریک و بلند نفیس پوشیده شده که با فاصله در طول تالار به موازات یکدیگر قرار گرفته اند. چنین سنت و چنین فرش هایی که به آن کنار انداز و میان انداز می گفتند، دهه هاست که از فرهنگ ایرانی رخت بربسته است و در کمتر جایی یافت می شود.

خانه احتساب الملک رئیس اداره احتسابیه تهران و وزیر مختار ایران در برن سوئیس، یکی از یادگارهای تهران قدیم است که اکنون به موزه تبدیل شده است

مبل های روسی و متعلق به دوره پطر کبیر است و ادوات پذیرایی و وسایل موجود بیشتر اشیاء عتیقه کمیابی هستند که نسل امروز بعضی از آن ها را هرگز ندیده است. مجموعه های کنگره دار مسی و گرامافون هندلی از این نمونه هستند.

اما آنچه که بیشتر به این تالار اهمیت می دهد، یک تابلو بسیار بزرگ منحصر به فرد نقاشی کار صنیع الملک، (آموزگارکمال الملک) است و در زیر آن مجموعه بی نظیری از قلمدان های عتیقه قرار دارد. (اکنون موزه در حال تعمیر و آماده سازی است، ممکن است محل استقرار اشیاء تغییر کرده باشد.)

محوطه غربی

بر خلاف بخش قدیمی خانه که روح ایرانی دارد، بخش جدید با الهام از معماری فرنگی شکل گرفته است. نمای ساختمان غربی به قلعه ها و کاخ های قدیمی اروپایی می ماند، و باغ آن سبکی غربی دارد. انواع گیاهانی که در شرایط آب و هوای تهران زنده می مانند در این باغچه کوچک گرد آمده اند. از نیلوفر آبی که سطح برکه را پوشانده تا درخت ماگنولیا که عطر گل هایش فضا را پر می کند، دراطراف استخر دیده می شوند. دهان قورباغه فلزی و فواره های موازی در دو سوی استخر هوا را مطبوع می کنند.

ساختمان جنوبی

در جنوب باغ دو تالار قرار گرفته که بین آن ها در چوبی بزرگ قدیمی پوشیده از گل میخ بر پاشنه می چرخد. سال هاست که هیچ کالسکه ای از این در عبور نکرده است. در یک سو تالار پذیرایی تابستانی و در دیگر سو اطاق آتلیه قرار دارند.

در اطاق پذیرایی جز مجموعه ای از کتاب های خطی و چاپ سنگی، همه چیز جدید است.
دیوار ها از هر طرف، با تابلو های بزرگ نقاشی کار محسن مقدم تزیین شده اند. تعدادی از آثار مقدم را نقش زنان نیمه عریان تشکیل می دهند.

نقاشی های دیگری از اساتید بنام و برجسته تاریخ ایران نیز در این مجموعه یافت می شوند. در دفتر یادبود موجود در این قسمت، دستخط و امضاء رجال نامدار تاریخ ایران و جهان، شخصیت های سیاسی، علمی، فرهنگی، اساتید دانشگاه و هنرمندان بزرگ یافت می شوند.

پشت این تالار محل نگهداری مجموعه های سنگ، اشیا ء زینتی و ظروف چینی است، و در گوشه ای، مجموعه بزرگی از انواع لباس های محلی و تاریخی که از دوره های گذشته باقی مانده اند یا از اقصی نقاط ایران گرد آوری شده اند، به نمایش گذاشته شده اند .

در آتلیه هم نقاشی هایی هست، اما بیشتر، قفسه های عتیقه جات و ابزار نقاشی جلب نظر می کنند. اشیاء عجیبی مانند تخم شتر مرغ هم در گوشه و کنار به چشم می خورند.

اطاق شش ضلعی

اینجا همه چیز شش گوشه است حتی بخاری نفتی قدیمی. یک طرف مجموعه نفیسی از چپق و ادوات استعمال دخانیات نگهداری می شود و طرف دیگر قفسه ای از نفیس ترین آثار شیشه ای و بلور که از چند هزاره تاریخ شیشه گری حکایت دارند.

در موزه مقدم مجموعه نفیسی از قلمدان وجود دارد

در مجاورت این اطاق تالار پارچه ها جایگاه نگهداری آلبو م های منظم مجموعه منحصر به فرد و بی نظیری از انواع پارچه است. مجموعه ای از سکه های رایج دراعصار و قرون گذشته نیز در این قسمت دیده می شود.

یک راه پله مارپیچی شما را به پایین هدایت می کند. نقش کاشیهای دیوار ها دیدنی است.

اطاق کدخدا

اطاق کدخدا زیر تالار پارچه هاست و زیر آن حمامی نمادین قرار دارد. در اطاق کدخدا همه ادوات و اشیائی که در یک خانه روستایی یافت می شود فراهم شده است. از رمل و اصطرلاب و وسایل طالع بینی تا پرده های کار دست، در این محل جمع آوری شده اند.

حمام، نمایشگاهی است از آنچه در گذشته در حمام ها استفاده می شده است. دو مجموعه کاشی روی دیوار ها یکی گرمخانه و دیگری سردخانه حمام عمومی زنانه در عهد قاجار را نشان می دهند.

روبروی اطاق کدخدا تالاری است از سنگ و کاشی. ستون ها از سنگ یکپارچه و کاشی ها از نفیس ترین کاشی های عهد قاجار هستند. در میان تالار حوضچه ای از سنگ مرمر یکپارچه قرار دارد که می گویند زمانی فتحعلی شاه ریشش را با گلاب در آن می شسته است.

آن سوی تالار گلخانه ای است بزرگ که تا سقف آن به زیباترین وجهی کاشیکاری شده و انواع و اقسام گیاهان گلخانه ای را در خود جا داده است.

زیر اطاق شش ضلعی محوطه ای است که سقف و در و دیوار آن با اشیاء دریایی تزیین شده و در محوطه زیر آن مجموعه هایی از اشیاء دریایی و فسیل ها نگهداری می شوند.

مقدم کیست؟

محمد تقی خان احتساب الملک از خاندان ترک نژاد مکدم بود واخلافش این نام خانوادگی را به مقدم تغییر دادند.

پدرانش از گذشته دور به تهران آمده بودند. آنها در بین خانواده های اشرافی آن روزگار جایگاهی یافتند و در دربار قاجار به مناصب بلندی رسیدند. پدر احتساب الملک وزیر معارف دوره ناصری بود و پدر بزرگش وزیر عدلیه و بنیان گذار دادگستری.

فقط نام دو تن از پسران احتساب الملک در تاریخ تهران و ایران ماندگار شده است. حسن نویسنده نمایشنامه "جعفر خان از فرنگ برگشته" که در جوانی به مرض سل درگذشت، اما نوشته او در تماشاخانه های آن روزگار تهران به روی صحنه رفت و دست مایه فیلم یا فیلم هایی شد که بعدها با الهام از آن ساخته شدند.

مقدم از بنیان گذاران دانشکده هنر های زیبای دانشگاه تهران و استاد ممتاز این دانشگاه بود. نشان دانشگاه تهران را با الهام از تاریخ و فرهنگ کهن این دیار طراحی کرده است

فرزند دیگر محسن بود که به شاگردی کمال الملک رفت و هنرمندی چیره دست و هنر شناسی کاردان شد و اثری عظیم و شگرف در تاریخ فرهنگ و هنر این دیار به یادگار گذاشت، "موزه مقدم".

محسن مقدم در سال ۱۲۸۰ خورشیدی در تهران بدنیا آمد. تحصیل را در مدرسه تربیت آغاز کرد، سپس به مدرسه آلمانی ها رفت. پیش از نوجوانی چهار سال در کالج کلاسیک لوزان تعلیم دید. با شروع جنگ بین الملل اول به ایران بازگشت و در مدرسه صنایع مستظرفه به یادگیری نقاشی مشغول شد. بعد از جنگ سه سال دیگر در فلورانس ایتالیا نقاشی آموخت، چندی در موزه های آلمان به مطالعه آثار هنری پرداخت و دست کم هفت سال در پاریس نقاشی و آثار عتیقه خواند.

در بازگشت به ایران عروسی فرانسوی به نام سلما با خود آورده بود. عروسی هنر آموخته که از هر انگشتش هنری فرو می ریخت. خانواده از عروس نا خواسته استقبالی نکرد. به ویژه آن که فرهنگ و زبان و مذهب متفاوت، از همدلی و همراهی می کاست. اما وقار، متانت و زیبایی عروس به همراه حسن سلوک او با اهل خانه به تدریج مادرخانواده را آرام کرد. اما هرگز آرزوی دیرینه او را که داشتن نوه پسری بود، جامه عمل نپوشاند.

شاگرد ممتاز کمال الملک و دانش آموخته مدرسه لوور به خدمت ادارات هنر و باستانشناسی در آمد و به همراه مشهور ترین باستان شناسان جهان در بسیاری از کاوش های باستان شناسی حضور یافت و همسر هنرمندش به کتابخانه موزه ملی رفت.

مقدم از بنیان گذاران دانشکده هنر های زیبای دانشگاه تهران و استاد ممتاز این دانشگاه بود. نشان دانشگاه تهران را که با الهام از تاریخ و فرهنگ کهن این دیار طراحی کرده است، علی رغم همه تحولات دهه های اخیر، هنوز هم بر سر در دانشگاه باقی است. او اولین ایرانی است که به دریافت نشان لژیون دو نور با درجه (اوفیسیه) از طرف ژنرال دو گل رئیس جمهور فرانسه مفتخر شده است.

با این همه، آنچه مقدم و همسر هنرمند او را در تاریخ تهران و ایران تاثیر گذار کرده است، فعالیت های آنان در بیرون خانه نیست. آن ها از ترکیب سه قسمت خلوت، اندرونی و بیرونی خانه احتساب الملک با طرحی بسیار بدیع و با استفاده از همه انواع هنر ها، یکی از زیباترین و ارزشمند ترین آثار معماری، فرهنگی و هنری تاریخ معاصر ایران را در قلب تهران خلق کردند.

موزه مقدم واقع در خیابان سپه ، پس از فوت استاد محسن مقدم در سال ۱۳۶۵و فوت همسرش سلما ( کویومجیان ) در سال ۱۳۶۹، حسب نیات آنان در اختیار دانشگاه تهران قرارگرفت. در سال ۱۳۸۳اولین فاز موزه پرده برداری شد و اینک محل تحقیق دانشجویان و اساتید رشته هنر و باستان شناسی است.