زندگی همه شاگردان شجریان

زندگی همه شاگردان شجریان

محمدرضا شجریان" چندی پیش نسبت به سرنوشت آواز ایرانی پس ازخود اظهار امیدواری کرد. اما شاگردان شجریان چند نفرند و کدامیک تاکنون توانسته این امید را برآورده کند؟

به جرات می‌توان گفت صدای شجریان طی3دهه گذشته نماینده بی بدیل آواز اصیل ایرانی نزد ایرانیان بوده است. هرچند پرشمارند کسانی که غیر مستقیم از این استاد آواز ایرانی تاثیر گرفته‌اند یا حتی کاملا از صدای او تقلید می‌کنند اما با این حال تعداد کمتری توفیق آموزش مستقیم از وی را یافته‌اند.
شجریان خود گفته است : اصلا شاگردان من زمانی کسی خواهند شد که از شجریان تمرد کنند. اگر از شجریان گذر نکنند همان تکرار من هستند. من بارها گفته‌ام که اگر شاگردان من موسیقی را در سطح من اجرا کنند، به این معناست که موسیقی درجا زده است. آنها باید چند گام از من جلوتر باشند. شاگردان اگر تکرار استاد باشند، موسیقی در جا زده است.
از میان شاگردان مستقیم شجریان می توان به اسامی معروفی چون حسام الدین سراج، مظفر شفیعی، قاسم رفعتی، همایون شجریان، زنده‌یاد ایرج بسطامی، محسن کرامتی، علی جهاندار، حمید نوربخش و علیرضا قربانی اشاره کرد.
شهرام ناظری، علی رضا افتخاری و علی رستمیان نیز مدتی نزد او بر روی ردیف های آوازی کار کرده اند.
گزارش زیر از مصاحبه‌ها و اطلاعات موجود در شبکه اینترنت فراهم آمده است.

حسام الدین سراج
----------------------
در سال 1337 در شهر اصفهان در خانواده ای صاحب ذوق دیده به جهان گشود. بزرگترین مشوق وی در تحصیل علم و هنر مرحوم پدرش بود . وی بر علوم قدیمه و ادبیات احاطه داشت و از صدای خوش آهنگی برخوردار بود و با اساتید ادب و هنر نظیر استاد جلال الدین همائی , استاد تاج اصفهانی , استاد حسن کسائی و ..... حشر و نشر داشت , به همین جهت فضائی مستعد برای تربیت فرزندانش فراهم آورده بود.
سراج موسیقی را با آموختن تنبک از سیزده سالگی آغاز کرده , سپس سنتور را در اصفهان نزد استاد ساغری آموخته و برای تکمیل آن از اساتیدی چون فرامرز پایور , رضا شفیعیان و پشنگ کامکار بهره جسته است . در زمینه آواز از محضر مرحوم استاد محمود کریمی و استاد محمدرضا شجریان استفاده کرده است . در حال حاضر هم به اغتنام فرصت از محضر ایشان اساتید موسیقی و تحقیق در شیوه قدما بهره می برد. شاگردی و تعلم را بالاترین توفیق زندگی خود می داند و به همین لحاظ به موازات آموزش موسیقی تحصلات خود را در رشته معماری و شهر سازی در دانشگاه شهید بهشتی ادامه داده و موفق به اخذ فوق لیسانس معماری شده است .
در برخی از آثار که باصدای او شنیده ایم مانند (باغ ارغوان , شرح فراق , بی نشان , آئینه رو , نرگس مست , ماه نو و ..... ) آهنگسازی را نیز به عهده داشته است .
تحقیقاتی در باب زیبائی شناسی هنر و معماری و تطبیقث وجوه اشتراک هنرها دارد که بصورت رساله نهائی دانشگاهی ارائه شده و بعضا" به صورت مقاله در مجلات فرهنگی , هنری به چاپ رسیده است.
آثار موسیقی که تاکنون از او منتشر شده است عبارتند از :
نینوا , باغ ارغوان , وصل مستان , شمس الضحی , یاد یار , آفاق عشق ( خسرو شیرین , لیلی مجنون ) , طریقت عشق , شرح فراق , آئینه رو , دل آرا , بی نشان , نگاه آسمانی , نرگس مست , بوی بهشت , شهر آشنائی , رویای وصل , وداع , عشق و مستی , نازنین یار , ماه نو و آئینه و آه و ... .
تا کنون کنسرت های موسیقی موفقی در کشورهای فرانسه , انگلستان , سوئیس , هلند , آلمان , یونان , اسپانیا , چین , ترکیه , کره , کانادا , آمریکا , و روسیه داشته است .
در فرازی از یکی از مصاحبه های هنری چنین اظهار میدارد : من خود را شاگرد کوچک مدارج نخستین آستان هنر می دانم و امیدوارم تا آخر عمر خاک پای اساتید عارف و عاشق این دیار سرمه چشم من باشد.


علی جهاندار
----------------------
او خواننده کم کاری است که در سال 1327 در روستاى شمام رودبار به دنیا آمد. با توجه به علاقه اش به موسیقی، به دلیل نبود امکانات در زادگاهش فقط می توانست با تقلید از موسیقی های پخش شده به خواندن بپردازد. وی مدتی بعد در استان خوزستان، به اداره فرهنگ و هنر وقت در اهواز مراجعه و از سال1348 با گروه فرهنگ و هنر اهواز همکارى کرد و از سال 54 از طریق کاست هاى شجریان به تمرین شیوه او پرداخت و از سال 62 نزد شجریان رفت و به صورت مداوم تا سال 71از آموزه هاى او استفاده کرد. مدتی بعد نیز با استاد حسن کسایی آشنا شد و اجراهای مشترکی با استاد شجریان در برخی کشورها داشته است.
جهاندار فقط آلبوم "صبح مشتاقان" و "نقش پندار" را منتشر کرد که فروش متوسطی داشت .
هر چند گوشه هایی از هنرنمایی پرویز مشکاتیان در آهنگسازی "صبح مشتاقان" به چشم می خورد اما تقلید صرف و منحصر به فرد جهاندار از شجریان، به نظر کارشناسان لطمه شدیدی به این اثر زده است. شاید مخاطبان سخت گیر موسیقی اصیل ایرانی به این باور اعتقاد داشته اند که اگر بنا باشد اجرا‌های شجریان توسط کس دیگری مو به مو تقلید شود، همان بهتر که به خود شجریان گوش دهند نه کس دیگر. به هر حال علیرغم علاقه شدید این شاگرد به استاد و کم کاری وی در انتشار اثر، جهاندار را تا کنون در انتهای فهرست ادامه دهندگان راه شجریان قرار داده است.

مظفر شفیعی
----------------
گفته می‌شود شجریان تاکنون بارها از شفیعی به عنوان یکی از شاگردان برگزیده خود نام برده است. او متولد 1331 کاشان است، پس از فرا گرفتن مقدمات آواز ایرانی نزد پدرش در سال 1353 نزد استاد اسماعیل مهرتاش راه یافت. در سال 1359 و پس از درگذشت مهرتاش، نزدمحمدرضا شجریان رفت و طی چند سال تا دوره عالی پیش رفت.
شفیعی درحال حاضر به تدریس و اجرای آواز مشغول است. او تاکنون کنسرت هایی در فرانسه و ایتالیا برگزار کرده است.
شفیعی معتقد است جنس و بافت و همه چیز صدای شجریان مخصوص خود اوست؛ مثل هر کسی دیگر که باید چنین باشد. اما با کمال تعجب اکثرا می خواهند شبیه شجریان باشند یا بگویند شاگرد او هستیم...چون همه می خواهند مانند استاد شجریان باشند.
او می‌گوید: وقتی شخص می خواهد کاری ارائه کند از صدای خودش دور می شود و هیچ صدایی به دل تو نمی چسبد! اصلا گرمایی در صداها وجود ندارد. هیچ صدای شاخصی موجود نیست که تو را تکان بدهد و نکته جدیدی در آن باشد. صداهایی مثل بنان، قوامی، خوانساری، گلپایگانی و ایرج هم بودند و شجریان هم در کنار اینها حضور داشت. اینها همه خودشان بودند. کسی از کسی تقلید نمی کرد!

ایرج بسطامی
----------------------
ایرج بسطامی در اول آذرسال 1336 در شهر بم کوچه باغ جعفری، منزل پدری و جد پدری که قدمت 120 ساله داشت متولد شد. وی از 5 سالگی به خواندن آواز علاقه داشت و هر یک از اعضاء خانواده از جد پدری گرفته تا پدر بزرگ و پدر در زمینه خواندن آواز و نواختن سازهای مختلف تجربه داشتند.
او در کنار آنها با اصول موسیقی آشنا شد. سپس به فراگیری دستگاه‌های موسیقی نزد پدر خود پرداخت و از سنین نوجوانی تحت تعلیم عمویش ( یداله بسطامی ) قرار گرفت که به رهبری وی گروهی با همکاری برادران بسطامی ایجاد شد که در رادیو و تلویزیون آن زمان و اردوهای رامسر اجرای برنامه داشتند.
بعد از فوت یداله بسطامی، ایرج برای فراگیری آواز و ردیف‌های آوازی نزد استاد شجریان آمد و با وجود مشکلات و مسافت راه به عشق فراگیری آواز، رنج رفت و برگشت بم ، تهران را به جان می خرید.
بسطامی پس از چندی اتاقی در محله پامنار تهران اجاره کرد. به دلیل وقایع انقلاب تمرین‌های آواز برای او بسیار دشوار بود. اما وی تا آنجا که می توانست به این تمرین‌ها ادامه داد.
بعد از تعلیمات استاد شجریان، عصر یک روز شنبه، در منزل وی با پرویز مشکاتیان آشنا و نزد ایشان به فراگیری تلفیق شعر و موسیقی پرداخت و اولین نوار خود را که افشاری مرکب بود با همکاری مشکاتیان به جامعه هنری عرضه داشت.
ایرج بسطامی در سن 40 سالگی به اوج فعالیت هنری خود رسید و در طول چهارده سال فعالیت هنری خود یازده کاست به جای گذاشت.
او به دور از جنجال و هیاهوی هنری در شهرستان بم و استان کرمان به تدریس آواز و سرپرستی خانواده برادر مرحومش ( نصرت‌الله بسطامی ) پرداخت (‌ که تنها بازمانده این خانواده پس از فاجعه بم دختری است به نام « خاطره » )
ایرج بسطامی در عین حال که از صدای رسا، پر وسعت و مستقل برخوردار بود. شخصیت و هویت آوازی منحصر به خود داشت به این سبب آواز او تنها به خودش شبیه بود. بدین ترتیب مرحوم بسطامی تنها شاگرد شجریان بود که علیرغم درس گرفتن از استاد با صدای منحصر به فردش بی هیچ شباهتی به صدای استاد، می‌خواند. با ادامه حیات او چهره‌ای ماندگار در موسیقی اصیل ایرانی خلق می‌شد.

همایون شجریان و سینا سرلک
------------------------------------
بدون شک شبیه‌ترین صداها به صدای محمدرضا شجریان از آن فرزندش همایون است و همین امر شاید باعث شود دیگران شبیه خوانی در مورد شجریان را وا نهند!
شجریان در مصاحبه دو ساعته ای با شبکه جهانی جام جم از همایون و "سینا سرلک" به عنوان تنها کسانی که از سنین پایین نزد او مراحل آموزش را طی کرده‌اند یاد کرده است. سرلک از 12 سالگی و همایون از 10سالگی مراحل صداسازی و تکنیک های صدا و حنجره را آموزش دیده‌اند.
همایون شجریان متولد 31 اردی بهشت سال 1354 است . از کودکی به تشخیص پدرش تنبک را نزد استاد ناصر فرهنگفر و بعدها استاد جمشید محبی آموخت ، گرچه بعدها در هنرستان موسیقی کمانچه را به عنوان ساز تخصصی انتخاب کرد و در خارج از هنرستان نزد اردشیر کامکار به یادگیری آن پرداخت .
همایون شجریان را دوستداران و علاقه مندان موسیقی ایرانی و علی الخصوص موسیقی خاص استاد شجریان از پیش تر ها می شناختند . به عبارتی نام همایون برای آنان که آثار و آوازهای استاد محمدرضا شجریان را پیگیری می کردند غریبه نبود . همایون در آلبوم آهنگ وفا با پدر همخوانی هایی در برخی ابیات کرده بود و البته تمبک نیز زد . در خلال سال های 75 تا 79 و به خصوص در کنسرت های خارج از کشور استاد محمدرضا شجریان ، مشتاقان آوای استاد ، جوانی را در کنار استاد دیده بودند که تنبک می زند و گاهی برخی ابیات را می خواند.
در اردی بهشت ماه 1382آلبوم " نسیم وصل " که اولین آلبوم مستقل همایون شجریان بود به بازار موسیقی کشور عرضه شد. بعدها دومین آلبوم او یعنی " ناشکیبا " در 31 اردی بهشت سال 1383 به بازار عرضه شد .اما سومین آلبوم وی ، " شوق دوست " ، در اسفند ماه 83 خود را به بازار موسیقی معرفی کرد. نقش خیال " نیز در مهرماه 1384 بار دیگر نام او را بر سر زبانها انداخت.
همایون در اولین مصاحبه عمرش با روزنامه جام جم ، بیان کرده بود که بسیار نگران این است که نتواند از زیر سایه نام پدر بیرون بیاید . به عبارت دیگر او ضمن اینکه نهایت احترام را برای پدر قائل است اما دوست ندارد کوچکترین حرکت او با یک استاد با سابقه پنجاه سال آواز خوانی و مرکب خوانی که در ذهن و حافظه مردم چهره ای ملی است مقایسه شود.

محسن کرامتی
-------------------
متولد 1326 درتهران است. فارغ‌التحصیل رشته نقاشی از دانشگاه تهران، خطاط، مترجم بیش از چهل عنوان کتاب و مؤلف فرهنگ اصطلاحات هنرهای تجسمی و بالاخره یک خواننده پرکار و محقق در موسیقی ایرانی است. سالهاست که به تدریس روایت و شیوه آوازی اولین و تنها معلم موسیقی مستقیمش، استاد شجریان مشغول است.
امکانات صوتی و صدای خاص کرامتی و وسعت بسیار خوب محدوده صوتی‌اش، امکان تقلید از ظلّی، شجریان، و بنان را در دوره جوانی و آغاز آشنایی با موسیقی ایرانی برایش فراهم می‌کرد. اولین کار رسمی او، اجرای آواز چهارگاه در کاست صبحگاهی به سرپرستی و آهنگسازی حسین محمد علیزاده است. این همکاری به صورت مستمر در گروه هم آوایان و اجرای کنسرتها ادامه پیدا می‌کند. آوازهای پنجه دشتی، دلدار، و... از اوست. تنظیم و اجرای ردیف میرزاعبدالله به صورت آوازی و با کلام گذاری وی از دیگر آثار اوست که در حوزه ردیف موسیقی ایرانی یک کار نوع و بدیع است.

حمیدرضا نوربخش
-------------------------
نوربخش را در سال‌های ابتدایی دهه هفتاد، استاد فرامرز پایور و گروهش به دوستداران موسیقی معرفی کردند. خیلی‌ها او را شجریان آینده می‌نامیدند.
او اگر چه در اندک زمانی توانست نام خود را به فهرست کم‌تعداد شاگردان تأیید شده قدیمی استاد شجریان اضافه کند؛ اما در سال‌های بعد با ورود پی‌درپی خوانندگان جوانی که همه آن‌ها به شیوه شجریان می‌خواندند؛ به یکی از ده‌ها خواننده این مکتب تبدیل شد.
با این وجود در دوره جدید نیز «حمیدرضا نوربخش» به صورتی دیگر نام خود را- حداقل در میان اهل فن- مطرح کرد. او اینک از معدود مدرسان دوره صداسازی به شمار می‌رود.
صداسازی دوره پیش نیاز آواز و ردیف آوازی است که قدمت تدریس آن به شکلی که مدنظر نوربخش- دست پرورده استاد شجریان- است؛ به زحمت به یک دهه می‌رسد.
این دوره آموزشی در وضعیت اخیرش محل مناقشه و بحث‌های فراوانی میان کارشناسان موسیقی و آواز بوده است. موافقان صداسازی آن را لازمه فراگیری ردیف و تولید صدای مطلوب می‌دانند.
در مقابل اکثر مخالفان، بدون آن که با اصل صداسازی مخالف باشند، معتقدند که اولاً صداسازی همواره به نوعی در دوره‌های آموزشی آواز وجود داشته و ثانیاً بیشتر خوانندگان قدیمی ضمن داشتن صداهای مستقل به خوبی و با کمترین نقص آواز می‌خوانده‌اند.
نوربخش درباره خودش می گوید: من تا قبل از 18 سالگی تحت تاثیر تاج بودم و چون تاج با پدرم موانست داشت بسیار به آواز و شخصیت تاج علاقمند بودم، بنابرین به شیوه ی او کاملا واقفم اما با حضور خدمت استاد شجریان بطور کامل شیوه ام تغییر یافت.
حمیدرضا نوربخش در آبانماه سال 1344 در خانواده ای که علم و دانش و ذوق و هنر تنها میراث ماندگار و مستمر نیاکانش بود ، در شهر قم دیده به جهان گشود. برخوردار بودن از نعمت پدری که خود با مکاتب آوازی قدما آشنایی کامل و با آخرین بازمانده آنان ، مرحوم استاد تاج اصفهانی ارتباطی وثیق و صمیمیتی پایدار داشت ، نوربخش را از هنرجویان بلاواسطه مکتب آوازی تاج قرار داد. وی گذشته از تحصیلات دانشگاهی در رشته حقوق ، سالها در ادبیات فارسی و عرب در محضر فرهیختگان و اساتید صنایع بدیعی عروض ، قافیه و معانی بیان ، کسب کمال کرده است. درک حضور تنها یادگار خاندان موسیقی ، مرحوم استاد احمد عبادی ، از توفیقاتی است که وی را شامل گردید. آنگونه که در چهار سال پایانی عمر استاد عبادی ، نوربخش با حضوری مستمر در محضر ایشان گذشته از نکته آموزی ، شدیدا مورد توجه و علاقه خاص ایشان قرار گرفت. آنچنان که استاد عبادی بارها در مجالس و محافل هنری ، نوربخش را از امیدهای آینده آواز ایران عنوان می کرد. همزمان با تحصیلات دانشگاهی موهبت شاگردی در محضر استاد بزرگ آواز ایران محمدرضا شجریان از فرصتهای مغتنمی بود که نصیب نوربخش گردید و پس از گذشت سالها این ارتباط علمی و آموزشی همچنان برقرار است. کاست پرده عشاق در قالب کاری از استاد فرامرز پایور و کنسرت گروه عارف با آهنگسازی استاد پرویز مشکاتیان ، کارهای منتشر شده از نوربخش می باشد. وی همچنین دو سال ریاست هنرستان موسیقی پسران را عهده دار بوده است.

قاسم رفعتی
---------------
سال 1324 خورشیدی در شهر تهران به دنیا آمد و هنوز بیش از دوازده بهار از عمرش نگذشته بود که شروع به خواندن و فراگیری علم موسیقی کرد. او در ابتدا نزد استاد مسعود حسنخانی رفت و مدت چهار سال به رمز و راز و فراگیری گوشه‌ها و مقام‌های آواز ایرانی پرداخت و به واسطه هوش خدادی و استعدادی که داشت به سرعت، بسیاری از گوشه‌های موسیقی ایرانی را آموخت و بعد نزد استاد محمود کریمی معلم و مربی آواز رفت و حدود هفت سال هم از مکتب این استاد بزرگ بهره‌ور شد.
به هر حال قاسم رفعتی با داشتن صدای خدادای و هوش سرشار و استفاده از مکتب هنرمندان، در سال 1324 فعالیت‌های خود را در برنامه "شما و رادیو" آغاز کرد و سپس در برنامه‌های متعدد رادیو و تلویزیون شرکت کرد و همکاری‌های او تا به الان نیز ادامه داشته است.
قاسم رفعتی هنرمندی حساس و از خانواده‌ای با دانش و فرهنگ است به طوری که خود بسیاری از اشعار دیوان شعرا را از حفظ دارد و جدش مرحوم حاج محمد صادق متخلص به (رفعت سمنانی) است که صاحب دیوان شعر می‌باشد و پدر او نیز از صدای شیوایی برخوردار بوده است.
وی از سال 1359 به بعد به نزد محمدرضا شجریان رفت و به تحقیقات در زمینه دوره عالی آواز پرداخت. قاسم رفعتی آثار متعددی را اجرا کرده است که سازنده آنها هنرمندانی چون: همایون خرم - حسین یوسف زمانی - حسن یوسف زمانی - مهیار فیروز بخت - حسین فرهاد پور - محمد عبدالصمدی - بیلگلری پور و شهریار فر یوسفی و ... بوده‌اند.
از آثار وی می‌توان "سحرگهان" که سالهای بسیاری میهمان سفره اسحار و عجین با لحظه مناجات و اجابت دعاست را نام برد .
سحرگهان حکایت آوازی است که خواب غفلت، مومنان را فرا نگیرد. این آواز خوش که با صوت موذن خوش لهجه رنگی الهی می‌گیرد، از این رو همیشه شنیدنی است که دلی پرسوز و نوایی عاشق آنرا زمزمه کرده است.