نقش و نگار فرش ایرانی
+0
رأی دهید
-0
نقش و نگار فرش ایرانی
فرش ایرانی را میتوان از نظر طرح و نقش به دو گروه کلی تقسیم نمود، فرشهایی با طرح هندسی و فرشهایی با نقوش منحنی که به نام فرشهای گلدار هم شناخته میشوند.
• طرحهای هندسی
تمام فرشهای این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی که در اندازه های مختلف و نقشهای تکرار شونده در سراسر فرش قرار میگیرند تزئین می شوند.این قالیها توسط ایلهای چادرنشین بافته میشود که هر یک نقوش و موتیفهای خاص خود را دارند. یک روش مهم تشخیص اینکه فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه ای است، از طریق همین نقوش ویژه میسر میشود.
• طرحهای منحنی
یک خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقشهای پیچیده و نمادین آن است که همواره متخصصین و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است. عده بسیاری عقیده دارند که نقش قالی ایرانی، بر خلاف آنچه تصور میشود نمادین یا سمبولیک نیست، بلکه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیکی است که فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقشهای موجود در طبیعت در خود داشته است.
طبیعت، بزرگترین منبع الهام طراحان فرش بوده است، گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگهای دیگر چون چین و عربستان را در طرحهای خود وارد کرده اند. طراحی فرش در ایران از سابقه ای چندین صد ساله برخوردار است که با نقوش نزدیک به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا میشده است و این اشکال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است.
یک شکل عمده در فرش ایرانی، به خصوص در انواع بزرگتر آن، طرح لچکی یا استفاده از یک قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مرکز است که نقشها در دور و میان آن قرار میگیرند و به آن ترنج میگویند.
در طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصین قالی بافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه بندی طرحها و نقوش قالی ایرانی به کوششهایی دست زده اند و مجموعا به 17 گروه اصلی تقسیم کرده اند که البته هر یک دارای طرح فرعی ایست. این 17 گروه از این قرارند:
3. طرح اسلیمی یا مارپیچ : عنصر اصلی این طرح، شاخه های مارپیچی هستند که با گل و برگ احاطه شده و انشعابهای آن به نقوش اسلیمی ختم میشوند.
معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت دهان اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم مینامند.
شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
5. طرح تزئینی : بعضی از این طرحها، شبیه نقش بافته های مناطق مرزی کشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است. تحقیقات فراوان نشان میدهد که بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگو برداری شده اند. بعضی از این طرحهای مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.
6. طرح بندی (بند بندی) : هنگامی که یک بخش کوچک از طرح تکرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد کند، نقش حاصل، طرح بندی نامیده میشود.در زیر مجموعه طرح بندی گروههای متعددی وجود دارند که از جمله میتوان به بندی مستوفی، بندی شکسته، بندی کتیبه، بندی ورامین، بندی درختی،بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره نمود
7. طرح بوته : اساس این طرح، موتیف سرو خمیده(بوته) است که از قدیمیترین نقوش ایران و هند است. در قالی ایران، این طرح شکلها و اندازه های متعددی می یابد، بعضی از طرحهای فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته(بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری
10. طرح قابی یا خشتی : اساس این طرح استفاده از قابهای متعددی است که در هر یک تصویر مستقلی وجود دارد که میتواند تکراری یا تک باشد. از جمله طرحهای فرعی آن میتوان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره نمود.
11. طرح گلفرنگ (گل اروپایی) : این طرح در اصل ترکیب بندیهایی با نقوش اصیل ایرانی است که در آنها گل سرخ با رنگهای تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت گرا بودن، به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد. از جمله زیر گروههای این طرح میتوان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
12. ترکمن یا بخارا : طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
بیرجند بافته شد و طرح آن به زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا کرد. از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد که ماهی کردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله اند.
15. طرح محرابی یا سجاده ای : این طرح با زمینه ساده، ستونها و شمعدانهایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا میشود، طرحهای فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
16. طرح محرمات : این نام به طرحی اطلاق میشود که به شکل نوارهایی در طول قالی اجرا میشود. هر نوار دارای نقشها و رنگهای خاص خودش است.این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده میشود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تک رنگ) و بوته (با رنگهای متعدد پس زمینه) .
17. طرح مرکب : علاوه بر طرحهای اصیل و اوریژینال، طرح ها در گذر زمان با یکدیگر ترکیب شده و طرحهای ترکیبی از به هم پیوستن دو یا چند طرح اصلی، به وجود آمده اند.
• طرحهای هندسی
تمام فرشهای این گروه با خطوط افقی، عمودی و موربی که در اندازه های مختلف و نقشهای تکرار شونده در سراسر فرش قرار میگیرند تزئین می شوند.این قالیها توسط ایلهای چادرنشین بافته میشود که هر یک نقوش و موتیفهای خاص خود را دارند. یک روش مهم تشخیص اینکه فرش مورد نظر حاصل دست چه ایلی و در چه منطقه ای است، از طریق همین نقوش ویژه میسر میشود.
• طرحهای منحنی
یک خصوصیت برجسته قالی ایرانی، نقشهای پیچیده و نمادین آن است که همواره متخصصین و هنردوستان را در سراسر جهان به تحسین واداشته است. عده بسیاری عقیده دارند که نقش قالی ایرانی، بر خلاف آنچه تصور میشود نمادین یا سمبولیک نیست، بلکه بازتاب آن احساس قرابت و نزدیکی است که فرد ایرانی نسبت به محیط اطراف خود و نقشهای موجود در طبیعت در خود داشته است.
طبیعت، بزرگترین منبع الهام طراحان فرش بوده است، گاهی نیز بعضی طراحان نقوشی از فرهنگهای دیگر چون چین و عربستان را در طرحهای خود وارد کرده اند. طراحی فرش در ایران از سابقه ای چندین صد ساله برخوردار است که با نقوش نزدیک به طبیعت درخت، گل، پرنده و ابر اجرا میشده است و این اشکال با عبور از هر نسل به تدریج ساده و انتزاعی شده و در عین حال به پیچیدگی نقوش آن افزوده گشته است.
یک شکل عمده در فرش ایرانی، به خصوص در انواع بزرگتر آن، طرح لچکی یا استفاده از یک قاب بیضی یا گاهی متمایل به لوزی در مرکز است که نقشها در دور و میان آن قرار میگیرند و به آن ترنج میگویند.
در طی سالیان، پژوهشگران هنر و متخصصین قالی بافی و هنرهای دستی در زمینه طبقه بندی طرحها و نقوش قالی ایرانی به کوششهایی دست زده اند و مجموعا به 17 گروه اصلی تقسیم کرده اند که البته هر یک دارای طرح فرعی ایست. این 17 گروه از این قرارند:
طرح ابنیه باستانی
1. طرح ابنیه باستانی : در این طرح، نقوش با الهام از کاشی کاری، ساختار و اشکال هندسی بناها به وجود می آیند. از نقشهای اصلی این سبک، چندین طرح فرعی حاصل شده که از بین آنها میتوان به طرحهای "تخت جمشید"، "طاق بستان"، طاق کسری (ایوان مدائن) و طرح جدیدتر "زیر خاکی" را نام برد.
2. طرح شاه عباسی : شاه عباس صفوی، از جمله شخصیتهای تاثیر گذار در هنر ایران به شمار میرود و طرح شاه عباسی نیز با گل زنبق درشت و معروفش که گل شاه عباسی نامیده میشود، از جمله طرحهای محبوب زمان او به شمار میرود. در فرشهایی با این نقوش، گل شاه عباسی با برگها و گلها جلوه میکند. از جمله طرحهای فرعی این طرح میتوان به شیخ صفی، درخت، حیوان، شاه عباسی مزین و لچک ترنج اشاره نمود. 3. طرح اسلیمی یا مارپیچ : عنصر اصلی این طرح، شاخه های مارپیچی هستند که با گل و برگ احاطه شده و انشعابهای آن به نقوش اسلیمی ختم میشوند.
معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت دهان اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم مینامند.
شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد، می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح به دلیل تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
طرح افشان
4. طرح افشان : در طرحهای افشان، نقوش معمولا از یک نوع (مثلا گل یا پرنده) بوده و به یکدیگر متصل هستند. قلم طراح در طول اجرای طرحهای افشان از ابتدا تا انتها بر روی کاغذ باقی میماند و طرح در هیچ نقطه ای قطع نمیشود.
تنها در جاهایی که شاخ و برگها در زمینه پخش و پراکنده میشوند، طرح از هم گشوده میشود. طرحهای ختایی افشان، دسته گل افشان، طرح حیوانی افشان و ترنج افشان از جمله طرحهای فرعی این طرح هستند. 5. طرح تزئینی : بعضی از این طرحها، شبیه نقش بافته های مناطق مرزی کشورهای همسایه با ایران است و گاهی به نام آنها شهرت یافته است. تحقیقات فراوان نشان میدهد که بعضی از آنها در واقع ایرانی هستند و توسط همسایگان ایران الگو برداری شده اند. بعضی از این طرحهای مشهور عبارتند از طرح افغانی، طرح قفقازی و گوبلن.
6. طرح بندی (بند بندی) : هنگامی که یک بخش کوچک از طرح تکرار شود و در طول و عرض قالی نقشی پیوسته ایجاد کند، نقش حاصل، طرح بندی نامیده میشود.در زیر مجموعه طرح بندی گروههای متعددی وجود دارند که از جمله میتوان به بندی مستوفی، بندی شکسته، بندی کتیبه، بندی ورامین، بندی درختی،بندی مجلسی، بندی بختیاری و بندی خشتی اشاره نمود
7. طرح بوته : اساس این طرح، موتیف سرو خمیده(بوته) است که از قدیمیترین نقوش ایران و هند است. در قالی ایران، این طرح شکلها و اندازه های متعددی می یابد، بعضی از طرحهای فرعی مشهور بوته عبارتند از: بته(بوته) جقه، بوته سرابند، بوته خرقه ای، بوته قلمدان اصفهان، بوته سنندجی و بوته افشاری
طرح بندی (بند بندی)
8. طرح درختی : هرچند استفاده از شاخه های ساده و انتزاعی در طراحی قالی ایرانی بسیار معمول است، اما نقوش درختی به خاطر شباهت مشخص خود به فرمهای طبیعی از آن متمایز است. در میان شاخه های فرعی این طرح میتوان به درخت و حیوان، درخت گلدانی و بید مجنون اشاره نمود.
9. طرح شکارگاه : درست مانند طرح درختی، حیوانات موجود در این طرح هم بسیار نزدیک به طبیعت ترسیم میشوند. طرحهای فرعی آن شامل: شکارگاه خشتی، شکارگاه لچکی، شکارگاه افشان هستند. 10. طرح قابی یا خشتی : اساس این طرح استفاده از قابهای متعددی است که در هر یک تصویر مستقلی وجود دارد که میتواند تکراری یا تک باشد. از جمله طرحهای فرعی آن میتوان به خشتی مارپیچ و خشتی ستونی اشاره نمود.
11. طرح گلفرنگ (گل اروپایی) : این طرح در اصل ترکیب بندیهایی با نقوش اصیل ایرانی است که در آنها گل سرخ با رنگهای تیره و روشن وجود داشت و بعدها به خاطر طبیعت گرا بودن، به طرح اروپایی یا فرنگی مشهور شد. از جمله زیر گروههای این طرح میتوان طرح گل بیجار، گل مستوفی، گل خشتی، دسته گل و گل و مرغ را نام برد.
12. ترکمن یا بخارا : طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
طرح گلدانی
13. طرح گلدانی : در این طرح، گلدان در اندازه های مختلف به کار برده میشود، ممکن است یک گلدان بزرگ تمام قالی را بپوشاند یا نقش گلدانهای کوچک در سراسر فرش تکرار شود. این طرح زیر مجموعه بزرگی دارد که گلدان ختایی، گلدان دو طرفه، گلدان محرابی، گلدان افشان، گلدان حاجی خانم و گلدان لچک ترنجی از آن جمله اند.
14. طرح ماهی درهم : هرچند این طرح توسط طراحان امروزی بسیار متنوع و غنی شده است، اما نقش آن در اصل محصول خلاقیت چادرنشینانی است که آنرا حفظ نموده اند. این طرح برای اولین بار در بیرجند بافته شد و طرح آن به زودی از محبوبیت فراوانی برخوردار شده و تا شهرهای دوری چون همدان و آذربایجان نیز رواج یافت و در هر ناحیه خصوصیات خاصی پیدا کرد. از این رو طرح ماهی درهم تنوع زیادی دارد که ماهی کردستان، ماهی ریز، ماهی فراهان از آن جمله اند. 15. طرح محرابی یا سجاده ای : این طرح با زمینه ساده، ستونها و شمعدانهایی در دو طرف و نقوش گل و گیاه اجرا میشود، طرحهای فرعی آن شامل محرابی گلدان و ستون دار، محراب و منظره و محراب و شمعدان است.
16. طرح محرمات : این نام به طرحی اطلاق میشود که به شکل نوارهایی در طول قالی اجرا میشود. هر نوار دارای نقشها و رنگهای خاص خودش است.این طرح در بعضی از مناطق ایران طرح قلمدانی نامیده میشود. زیر مجموعه آن شامل قلمدانی افشان، گل ریز (با پس زمینه تک رنگ) و بوته (با رنگهای متعدد پس زمینه) .
17. طرح مرکب : علاوه بر طرحهای اصیل و اوریژینال، طرح ها در گذر زمان با یکدیگر ترکیب شده و طرحهای ترکیبی از به هم پیوستن دو یا چند طرح اصلی، به وجود آمده اند.