مؤذن زاده اردبیلی و اذان روح الارواح
رحیم مؤذن زاده اردبیلی که به خاطر اذان مشهور و تاریخی‌اش در حافظه جمعی ایرانیان و شاید بسیاری از مسلمین جای دارد، فرزند حاج شیخ عبدالکریم اردبیلی است و در خانواده‌ای متولد شده است که شاید بیش از یک قرن به فعالیت‌های مذهبی می‌پرداخته‌اند.
پدر رحیم مؤذن زاده اردبیلی، تا سال 1322 در منطقه اردبیل به وعظ و اذان‌گویی مشغول بود و نخستین بار به خاطر اذانی که در این سال در رادیو گفته بود شهرت پیدا کرد و سپس تا سال 1326 برنامه سحری رادیو را به صورت زنده، از طریق مسجد امام (مسجد شاه سابق) اجرا می‌کرد و در سال 1329 از دنیا رفت.
در خانواده مؤذن زاده که اغلب به فعالیت‌های مذهبی و اذان‌گویی پرداخته‌اند، رحیم مؤذن زاده، فرزند ارشد شیخ عبدالکریم، که متولد 1304 شمسی است، راه پدر را با جدیت بیشتر پی گرفت و عملاً پس از درگذشت پدرش، به جای او قرائت اذان را ادامه داد. برادران رحیم، سلیم و داوود نیز اذان می‌گویند. رحیم برادر دیگری نیز داشته است به نام نعیم که اذان می‌گفته است ولی در سن 25 سالگی از دنیا می‌رود. برادر دیگر رحیم، محمود مؤذن زاده، اما نظامی است. نام خانوادگی رحیم در شناسنامه، مؤذن است اما گویند‌‌گان رادیو همواره از نام مؤذن زاده برای معرفی او استفاده کرده‌اند.
یادگار فرهنگ ایرانی و اسلام
اذان مشهور مؤذن زاده که در گوشه‌ی روح الارواح آواز بیات ترک (زند) خوانده شده است، اذانی است که رحیم مؤذن زاده در سال 1334 در میدان 15 خرداد در استودیوی 6 خوانده است.
به روایت خود مؤذن زاده، او در حالی که روزه‌دار بوده ، می‌خواسته است اذانی بگوید تا برای فرهنگ ایران و اسلام یادگاری ارزنده باشد. مؤذن زاده برای ضبط این اذان گوشه‌های مختلفی را می‌آزماید اما هیچ کدام مورد پسندش واقع نمی‌شود تا این‌که مناسب‌ترین گوشه را برای قرائت اذان، روح‌الارواح می‌بیند. مؤذن زاده بارها گفته است: "از ضبط این اثر همیشه یک احساس غرور معنوی در طول سال‌های گذشته با من همراه بوده است و اگر تنها همین ثروت معنوی باقی بماند برای من کافی است". موذن زاده اردبیلی که زمانی در اردبیل زندگی می‌کرد، بعدها به مهر شهر کرج کوچید و در آنجا ساکن شد.
مؤذن زاده‌ی اردبیلی و اذانی موسیقایی
رحیم مؤذن زاده اردبیلی مؤذنی است که صدای‌اش در روح و جان ایرانیان خانه دارد و نغمه‌های اذان او در دل مؤمنین و حتی غیر متدینین خوش نشسته است. سر این همه تأثیرگذاری و نفوذ اذان او چیست؟
بخش مهمی از پاسخ این سئوال را باید در موسیقی ایرانی جست‌وجو کرد. پیش از هر چیز باید گفت که دامنه تأثیر موسیقی ایرانی بسی فراتر از سرزمین ایران بوده است و به این معنا در میان اعراب نیز هنگام قرائت قرآن و حتی آوازها، اعراب نیز ناگزیر متوسل به همان پرده‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی شده‌اند. دامنه موسیقی ایرانی با فزون از سیصد گوشه، در بسیاری از نغمه‌های موسیقایی اعراب نیز اثر گذاشته است، تا حدی که گوشه‌هایی مانند راست، حسینی در موسیقی اعراب نیز جایگاه خود را دارد.
صاحب‌نظران و استادان موسیقی متذکر شده‌اند که هر گوشه‌ای در موسیقی ایرانی حالت و پیام خاصی دارد و حس ویژه‌ای را به شنونده آن القاء می‌کند. مؤذن زاده‌ی اردبیلی اذان مشهورش را در گوشه‌ی روح الارواح آواز بیات ترک (زند) خوانده است. گوشه روح الارواح گوشه‌ای است که مخصوص حالات روحانی و لحظات متعالی صحبت و گفت‌وگو با معشوق و محبوب است.
روح الاروح و نفوذ آن در نغمات مذهبی
واژه روح در موسیقی قدیمی ایران، در مواردی مانند روح راح یا راه روح از الحان دوره ساسانی به چشم می‌خورد. ترکیب اضافی روح الارواح از قرن یازدهم در موسیقی ایران مشهود است. خواندن اذان در این گوشه در بین مسلمانان رایج بوده است و اعم از منبری‌ها، روضه‌خوانان، نوحه‌خوانان و همچنین مؤذنین با این گوشه آشنا بوده‌اند، از جمله اهل موسیقی، اقبال السطان یا جناب دماوندی و مانند این‌ها هستند که با کاربرد آن آشنا بوده‌اند و جناب دماوندی نیز صفحه‌ای دارد به نام «اذان در روح الارواح».
این گوشه حالتی از طمأنینه و آرامش را به شنونده القاء می‌کند مناسب با هنگام شنیدن اذان که شنونده آماده اقامه نماز است. با توجه به این نکات، مؤذن زاده اردبیلی قطعاً با آگاهی کامل این پرده را برای خواندن اذان انتخاب کرده است و کلمات، عبارات و شهادت‌های مندرج در اذان مناسبتی تام و تمام با پرده‌ای دارند که اذان در آن اجرا می‌شود.
در حال حاضر از جمله اذان‌هایی که صدای جمهوری اسلامی پخش می‌کند، اذان‌های دیگر هم هست که در دستگاه سه‌گاه است و اذان‌هایی در شوشتری نیز گفته شده‌اند. با این حال با توجه به فضا و حال و هوای خاصی که بیات ترک (زند) و به خصوص گوشه روح الارواح دارد، به نظر می‌رسد این گوشه برای اذان است و به سایقه همین خصلت است که این اذان این اندازه در روح و روان مردم اثر دارد و ناخودآگاه ضمایر آن‌ها را مسخر کرده است.
اذان مؤذن زاده و صدا و سیمای جمهوری اسلامی
در اوایل انقلاب در صدا و سیما، از پخش برنامه‌ها و اصواتی که به نحوی یادآور پیش از انقلاب باشد خودداری می‌شد که بعدها وقتی فهمیدند منطق درستی بر این روش حاکم نیست، این شیوه به زودی منسوخ شد. تنها زمانی که احتمالاً اذان مؤذن زاده پخش نمی‌شده، در همین دوران بوده است.
بجز این، تا به حال رسماً هیچ موضع‌گیری فقهی در فتاوای فقهای شیعه در باب اذان و موسیقایی بودن آن نشده است. فرزند ارشد آقای مؤذن زاده، جعفر مؤذن زاده، ضمن اشاره به این موضوع می گوید که اگر هم زمانی این اذان پخش نمی‌شده است، احتمالاً به این دلیل بوده است که تصور می‌کرده‌اند آقای مؤذن زاده از دنیا رفته است و تا به حال هیچ ممنوعیت و محدودیتی در پخش این اذان وجود نداشته است.
این نکته شاید نیاز به توضیحی اضافی داشته باشد. اگر از لحاظ فقهی به موسیقی سنتی و تأثیر آن در آواهای مذهبی نگاه کنیم، در اصطلاح فقهی مطلقاً نمی‌توان حکم غنا را بر موسیقی اصیل ایرانی و نغمات و پرده‌های آن جاری کرد. شاهد این امر این است که در روزگاران دور و زمانی که به دلایل حکومتی و سیاسی موسیقی ایرانی تحت فشار قرار گرفت، آن نغمه‌ها به دامان امام حسین پناه بردند و سر از تعزیه‌ها و تکیه‌ها در آوردند و خود را در نوحه‌ها و روضه‌ها متجلی ساختند. به تدریج با کم شدن فشارها، موسیقی ایرانی جایگاه خود را پیدا کرد اما کماکان در نغمه‌های مذهبی هم باقی ماند. اما، چنان‌که حتی مؤذن زاده‌ی اردبیلی می‌گوید، این وضعیت دیگر تداوم پیدا نکرده است و بسیاری از مؤذنین با آن نغمه‌ها و گوشه‌ها بیگانه شده‌اند. استفاده از موسیقی آوازی در قرائت قرآن و اذان کاری است متداول. اذان نیز از الگویی مشابه تبعیت می‌کند و اذان مؤذن زاده‌ی اردبیلی نیز چنین است.
همچنین گفته شده است که بعد از هر جمله از اذان مشهور مؤذن زاده، او عبارات و ادعیه‌ای را می‌خوانده است (که مدعی شده‌اند یکی دیگر از دلایل ممنوعیت ادعایی این اذان بوده است). در گفت‌وگویی که با فرزند ارشد رحیم مؤذن زاده انجام دادم، درباره اذانی که آقای مؤذن زاده قرائت کرده‌اند پرسیدم و بنا به روایت ایشان، پس از هر بند از اذان، آقای مؤذن زاده، ادعیه و عباراتی را به حالت زمزمه قرائت می‌کند. اما به خاطر محدودیت زمانی پخش اذان در صدا و سیما، اذان ایشان بدون آن ادعیه و عبارت پخش می‌شود و تنها همان بند مربوط به شهادت بر ولایت امام علی، عبارات کوتاهی در بزرگداشت امام اول شیعیان دارد. با این حال سلیم مؤذن زاده، برادر دیگر رحیم مؤذن زاده، که از مؤذنین و مداحان به نام است، همین اذان را با عبارات و ادعیه یاد شده در آواز بیات ترک هنوز هم اجرا می‌کند.
اخلاص و آشنایی با موسیقی: راز ماندگاری این اذان
مؤذن زاده در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته است، راز تأثیرگذاری اذان‌اش را در اخلاص دانسته است که اذانی که از نیت صافی و دلی پاک گفته شود، هر آدمی را به مسجد می‌کشاند.
 |
عکس ها از ایسنا
|
در همان گفت‌وگو، مؤذن زاده موسیقی را جوهره روح آدمی می‌داند که روح را صیقل می‌دهد، خاصه موسیقی سنتی. یکی از گلایه‌هایی که مؤذن زاده دارد این است که «بسیاری از مؤذنین در اکثر اجراهای خود از عرب‌ها تقلید می‌کنند در حالی که باید در خواندن اذان ابتکار و نوآوری داشته باشند، چون با تقلید چیز ماندگاری را نمی‌توانند از خود به یادگار بگذارند.»
چنان‌که فرزند آقای مؤذن زاده می‌گوید، این خانواده از قدیم الایام با موسیقی و دستگاه‌های موسیقی آشنایی داشته‌اند و به طور موروثی این کار را ادامه می‌داده‌اند و همواره با موسیقی مأنوس بوده‌اند. مؤذن زاده‌ها در عین آشنایی با موسیقی در کلاس‌های برخی از استادان موسیقی نیز شرکت می‌جسته‌اند.