تخته نرد؛ میراث شش هزار ساله ایران که نزدیک به نیم قرن ممنوع شد
+3
رأی دهید
-0
شاه فقید ایران در حال بازی تخته نردایندیپندنت فارسی: سایه رحیمی
سازمان توسعه تجارت ایران بهتازگی در نامهای رسمی به گمرک جمهوری اسلامی، صادرات تخته نرد را با رعایت مقررات و ضوابط، «بلامانع» اعلام کرده است. این سازمان هدف از این تصمیم را «حمایت از تولیدکنندگان صنایعدستی و معرفی هنر ایرانی در بازارهای جهانی» عنوان کرد. با این حال، نه در نامه رسمی سازمان توسعه تجارت ایران و نه در گزارش رسانههای داخلی که این خبر را اعلام کردهاند، به ریشه ممنوعیت استفاده، ساخت و صادرات این بازی هیچ اشارهای نشده است.
تخته نرد که اصلیترین خاستگاهش ایران باستان است و از صنایع دستی مهم ایران به شمار میرود، پس از انقلاب ۵۷، با فتوای آیتالله روحالله خمینی ممنوع شد و طی بیش از چهار دهه گذشته، هر اقدامی در جهت آزادسازی صادرات آن با دخالت تندروهای مذهبی، بینتیجه ماند.
حالا پس از سالها ممنوعیت این بازی و صادرات دستسازهای آن، فرزاد اوجانی، مدیرکل تجاریسازی و بازاریابی صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، اذعان میکند استانهایی چون اصفهان، فارس، کرمانشاه و کردستان بهعنوان مراکز اصلی تولید تخته نرد در ایران، سالها است که با وجود تقاضای بالا در بازار کشورهای همسایه، به دلیل محدودیتهای قانونی، از بهرهبرداری از این ظرفیت اقتصادی محروم مانده بودند.
به گفته او، رفع این ممنوعیت میتواند زمینهساز ایجاد اشتغال پایدار برای هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی شود. اوجانی پیشبینی کرد که با توسعه صادرات قانونی تخته نرد، ارزش صادراتی آن به حدود یک میلیون دلار برسد و در جهت تقویت صادرات محصولات چوبی ایران گام مهمی برداشته شود.
تخته نرد که نشانههای باستانی آن از شهر سوخته در سیستان تا تپه سیلک کاشان هم یافت شده است، از کهنترین بازیهای فکری ایران به شمار میرود. این بازی هزاران سال در میان طبقات مختلف جامعه از اشراف و درباریان گرفته تا مردم عادی در خانهها و قهوهخانهها رواج داشت و جایگاهش را بهعنوان یک سرگرمی اصیل و سنتی حفظ کرد؛ چنانکه حتی در ادبیات و فرهنگ معاصر نیز حضور آن پررنگ است. آشناترین نمونه در اثر معروف ایرج پزشکزاد، «داییجان ناپلئون» است که سریال آن ساخته زندهیاد ناصر تقوایی هم به تصویر کشیده شده است.
با وجود ریشههای تاریخی عمیق و محبوبیت گسترده این بازی، نهتنها برای ثبت آن بهعنوان «میراث معنوی ایرانیان» در فهرست جهانی یونسکو اقدامی صورت نگرفت، بلکه تخته نرد در دهههای اخیر با ممنوعیت شرعی نیز روبرو شد. در فتوای روحالله خمینی و همچنین مراجع تقلیدی چون صافی گلپایگانی، بهجت، سیستانی، خویی و اراکی، تخته نرد در شمار «آلات قمار» و بالتبع، حرام دانسته است.
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، نیز در پاسخ به پرسشی درباره این بازی تاکید کرد «هرآنچه عرفا از آلات قمار محسوب شود، بازی با آن مطلقا حرام است؛ حتی اگر صرفا برای سرگرمی و بدون شرطبندی باشد».
از جمله استدلالهای رایج گروهی از مسلمانان برای اثبات حرام بودن تخته نرد، دو حدیث منسوب به پیامبر اسلام و امام ششم شیعیان است که در آنها تخته نرد و شطرنج ممنوع اعلام شدهاند.
این نظر مراجع مذهبی علاوه بر اینکه به ممنوعیت نگهداری و استفاده از تخته نرد در سالهای پس از انقلاب منجر شد، بلکه مسیر صادرات آن را هم سالها مسدود کرد. در صورتی که تخته نرد از صنایع دستی مهم ایران است.
ماجرای ممنوعیت صادرات تخته نرد
جستوجو در میان خبرهای مربوط به سابقه ممنوعیت صادرات و واردات تخته نرد در ایران ما را به سال ۱۳۸۶ میرساند که دفتر خدمات بازرگانی سازمان توسعه تجارت در نامهای اعلام کرد بر اساس نظر «مراجع تقلید»، فروش و نگهداری تخته نرد منع قانونی دارد و بر این اساس صادرات و واردات آن ممنوع است.
سال ۱۳۹۴، پس از اینکه نخستین مجوز رسمی تخته نرد در جمهوری اسلامی در ادارهکل ورزش و جوانان استان فارس صادر شد، سید محیالدین طاهری، دبیر جامعه روحانیت شیراز، در واکنش به «راهاندازی هیئت تخته نرد» در شیراز شعار «ننگ بر فارس» سر داد و مدعی شد که «انداختن تاس بازی فکری به حساب نمیآید» و مراجع تقلید درباره این بازی «نظر مثبت» ندارند.
خردادماه ۱۳۹۶، پس از اعتراض گسترده هنرمندان و صنعتگران تولیدکننده تخته نرد در شهر سنندج به گمرک، درباره تداوم منوعیت صادرات آن، گمرک جمهوری اسلامی اطلاعیهای منتشر و اعلام کرد که «صرفا مجری سیاستها و مقرراتی است که از سوی سازمانها ابلاغ میشود» و ممنوعیت صادرات تخته نرد نیز «مستند به فتوای مراجع مذهبی» است؛ فتوایی که در عمل، یک کالا با پیشینه فرهنگی کهن را مشمول حکم «آلات قمار» قرار داد و آن را از چرخه تجارت رسمی ایران خارج کرد.
در این اطلاعیه، گمرک ضمن برداشتن مسئولیت ممنوعیت صادرات از دوش خود، اذعان کرد که این سازمان و مسئولان وقت میراث فرهنگی «ارزش افزوده بالای صادرات تخته نرد» را قبول دارند و در «تلاش» برای پیدا کردن «راه حقوقی عبور از ممنوعیت»، به این نتیجه رسیدهاند که یک طرف آنها شطرنج طراحی شود. این طرح در واقع کوششی برای تبدیل کالای ممنوعه به کالای مجاز صادراتی بود و گمرک جمهوری اسلامی در ادامه نامهاش، توضیح داد که طی نامهای رسمی از سازمان توسعه تجارت، درخواست لغو ممنوعیت صادرات تخته نرد را مطرح کرده است و در صورت صدور مجوز از سوی سازمان توسعه تجارت، گمرک «ملزم» به اجرای آن خواهد بود.
ممنوعیت صادرات تخته نرد در سالهای بعد نیز ادامه یافت، تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۹۸ سه روحانی متخصص در فقه شافعی در شورای افتای شهرستان سنندج، فتوایی مبنی بر جواز بازی تخته نرد صادر کردند. این سه ماموستا در رای فقهی خود اعلام کردند که بازی تخته نرد به قصد ورزش فکری، شرعا جایز و بلامانع است. این فتوا با پیگیری مجید شاهویسی، عضو وقت شورای شهر سنندج، صادر شد و هدف از آن گشودن مسیرهای تازه برای اقتصاد منطقه و رفع یکی از موانع فعالیت صنعتگران و هنرمندان محلی بود.
حالا که با گذشت نزدیک به پنج دهه پس از وقوع انقلاب اسلامی، حدود یک دهه پس از نامه درخواست گمرک جمهوری اسلامی و هشت سال پس از فتوای سه روحانی شافعی، سازمان توسعه تجارت در نامهای رسمی ممنوعیت صادرات تخته نرد را لغو کرده است، مسئولان دولتی از جمله مریم جلالی، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، برای دولت دستاوردسازی کردهاند و آن را گامی مهم جلوه دادهاند. حال آنکه باید پاسخ دهند به چه دلیل نگهداری، استفاده، ساخت، توزیع و صادرات یکی از کهنترین میراثهای فرهنگی مردم ایران را به مدت نزدیک به پنج دهه ممنوع کردند.
این ممنوعیت طولانی، نهتنها جایگاه تخته نرد را در حافظه فرهنگی جامعه کمرنگ کرد و عرصه را برای کشورهایی مانند ترکیه جهت مصادره این میراث باز گذاشت، بلکه با حذف آن از چرخه رسمی تجارت ایران، به زندگی و معیشت صدها هنرمند و صنعتگر هم ضربه زد.
پیشینه تخته نرد در ایران؛ از اسطوره تا متن
سابقه تخته نرد در ایران ترکیبی از شواهد باستانشناسی و روایتهای مکتوب است که این بازی را در ردیف یکی از کهنترین عناصر فرهنگ ایرانی قرار میدهد. در منابع پهلوی، بهویژه در کتاب «چترنگنامگ»، اختراع تخته نرد به بزرگمهر بختگان، وزیر دانشمند انوشیروان ساسانی، نسبت داده شده است.
بر اساس این متن، بزرگمهر این بازی را با الهام از جهانبینی مزدیسنا و در پاسخ به شطرنجی که پادشاه هند برای دربار ساسانی فرستاد، طراحی کرد و آن را «نیواردشیر» به معنای «اردشیر دلیر» نام نهاد. در این روایت، عناصر تخته نرد هر یک نمادی از ساختار کیهانیاند: صفحه بازی به زمین و گذشت زمان، چهار بخش آن به فصلهای سال، سپیدی و سیاهی مهرهها به روز و شب، ۳۰ مهره به روزهای ماه، گردش تاسها به چرخش افلاک و حرکت مهرهها به مسیر زندگی و مرگ انسان تشبیه شدهاند.
حتی اعداد تاسها نیز با مفاهیم مقدس زرتشتی مانند اهورامزدا، دو مینو، سه اصل اخلاقی و شش گاهنبار پیوند خوردهاند و آرایش اعداد روبرو که همواره به عدد هفت میرسد، اهمیت ۷ را در فرهنگ ایرانی یادآور میشود.
فردوسی نیز روایتی در شاهنامه دارد که در ارتباط با ساخت تخته نرد به دستور انوشیروان است، با این حال پیشینه تخته نرد تنها به متون ساسانی و شاهنامه فردوسی محدود نیست و یافتههای باستانشناسی نشان میدهد که اشکال اولیه این بازی هزاران سال پیش از دوره ساسانی هم در ایران وجود داشته است.
در شهر سوخته سیستان، صفحه بازی به شکل ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و سر در دهان گرفته، همراه با ۶۰ مهره ساختهشده از لاجورد، عقیق و فیروزه و دو تاس ابتدایی کشف شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال پیش از میلاد میرسد. این مجموعه ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال قدیمیتر از نمونه مشهور مشابه در شهر اور بینالنهرین است و از کهنترین بازیهای شناختهشده صفحه و مهرهای جهان به شمار میآید.
نمونهای دیگر از بازیهای مشابه در ایذه و شوش متعلق به تمدن عیلام و همچنین صفحههایی به شکل عقاب و عقرب از پنج هزار سال پیش در جیرفت کشف شدند که ساختاری مبتنی بر حرکت مهرهها در خانههای مشخص دارند.
در جزیره خارک، بر صخرههایی که به دوره هخامنشی نسبت داده میشوند، نقش خطوط و شیارهای منظم مربوط به بازیهای صفحهای دیده شده است؛ آثاری که از آنها بهعنوان نمونههای اولیه بازیهای مبتنی بر مسیر و مهره یاد میشود.
در تپه سیلک کاشان، محوطهای با قدمت هزاره دوم تا چهارم پیش از میلاد، نمونههای پیشرفتهتری از این بازیها کشف شد. یکی از صفحههای بازی یافتهشده در سیلک که از قدیمیترین نمونههای شناختهشده بازیهای صفحهدار جهان به شمار میآید و با عصر آهن همپوشانی دارد، اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری میشود.
مجموع این شواهد نشان میدهد که ایرانیان هزاران سال پیش از شکلگیری روایتهای عهد ساسانی، بازیهایی مبتنی بر صفحه، مهره و مسیر را ساختند و استفاده کردند؛ بازیهایی که امروز آنها را ریشههای تخته نرد میدانیم.
به این ترتیب، تخته نرد در ایران تاریخی چندلایه دارد؛ ریشههایی عمیق در تمدنهای کهن فلات ایران، صورتبندی فلسفی آن در متون زرتشتی دوره ساسانی، و استمرار فرهنگی در طول هزاران سال. این پیشینه تخته نرد را نهتنها یک سرگرمی محبوب، بلکه بخشی از میراث تاریخی و هویت فرهنگی ایران معرفی میکند. میراثی که ایرانیان طی بیش از چهار دهه۷ از نگهداری و استفاده آن در فضاهای عمومی محروم بودند و هنرمندان سازنده آن هم از سود اقتصادی هنرشان بیبهره.
جایگاه تخته نرد در صنایع دستی ایران
چنانچه در دیگر بخشهای دیگر این گزارش نیز آمد، تخته نرد در ایران فراتر از یک میراث معنوی و بازی سنتی، بهعنوان میراث ملموس و فاخر در ردیف مهمترین صنایع دستی قرار دارد. این محصول نمادی از هنر و فرهنگ اصیل ایرانی است که صنعتگران از اصفهان تا شهرهای کردستان با شیوههای مختلف آن را با تنوع در طراحی و موارد اولیه تولید میکنند که هریک متناسب با سلیقه و توان مالی طیفهایی از علاقهمنداناند.
مرغوبترین آنها تخته نردهای چوب گردو است که به دلیل دوام بالا و بافت زیبای چوب، همواره محبوبیت ویژهای داشتهاند. در کنار آن، تخته نردهای منبتکاریشده جلوهای از ظرافت و هنر دست استادکاران ایرانی را به نمایش میگذارند و تخته نردهای خاتمکاری نیز نمونهای شاخص از هنر کلاسیک ایرانی در صنایع دستی به شمار میآیند.
برای مخاطبان علاقهمند به طرحهای سادهتر یا مدرن، تخته نردهای چوب روسی و چرم گزینههای رایجتریاند. همچنین انواع مدرنتر مانند تخته نردهای امدیاف، چاپی و جیبی به دلیل وزن کم و قابلیت حمل آسان، برای استفاده روزمره بسیار پرطرفدار شدهاند.
صادرات این محصولات به بازارهای بینالمللی میتواند به تولیدکنندگان بومی، بهویژه در استانهایی مانند کردستان امکان درآمدزایی و اشتغال پایدار بدهد و ارزش افزوده صنایع دستی چوبی ایرانی را در صادرات افزایش دهد. سهمی که تا پیش از این به دلیل محدودیت صادرات، زیر ظرفیت واقعی مانده بود. با این حال همچنان نباید این پرسش اساسی نادیده گرفته شود که چرا دولتهای جمهوری اسلامی طی بیش از چهار دهه، نهتنها مردم را از تجربه و استفاده آزادانه از یک بازی اصیل و سنتی در فضاهای عمومی منع کردند، که صدها هنرمند و صنعتگر فعال را نیز از بهرهبرداری از این میراث و درآمد برحق آن محروم کردند.
تخته نرد که اصلیترین خاستگاهش ایران باستان است و از صنایع دستی مهم ایران به شمار میرود، پس از انقلاب ۵۷، با فتوای آیتالله روحالله خمینی ممنوع شد و طی بیش از چهار دهه گذشته، هر اقدامی در جهت آزادسازی صادرات آن با دخالت تندروهای مذهبی، بینتیجه ماند.
حالا پس از سالها ممنوعیت این بازی و صادرات دستسازهای آن، فرزاد اوجانی، مدیرکل تجاریسازی و بازاریابی صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، اذعان میکند استانهایی چون اصفهان، فارس، کرمانشاه و کردستان بهعنوان مراکز اصلی تولید تخته نرد در ایران، سالها است که با وجود تقاضای بالا در بازار کشورهای همسایه، به دلیل محدودیتهای قانونی، از بهرهبرداری از این ظرفیت اقتصادی محروم مانده بودند.
به گفته او، رفع این ممنوعیت میتواند زمینهساز ایجاد اشتغال پایدار برای هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی شود. اوجانی پیشبینی کرد که با توسعه صادرات قانونی تخته نرد، ارزش صادراتی آن به حدود یک میلیون دلار برسد و در جهت تقویت صادرات محصولات چوبی ایران گام مهمی برداشته شود.
تخته نرد که نشانههای باستانی آن از شهر سوخته در سیستان تا تپه سیلک کاشان هم یافت شده است، از کهنترین بازیهای فکری ایران به شمار میرود. این بازی هزاران سال در میان طبقات مختلف جامعه از اشراف و درباریان گرفته تا مردم عادی در خانهها و قهوهخانهها رواج داشت و جایگاهش را بهعنوان یک سرگرمی اصیل و سنتی حفظ کرد؛ چنانکه حتی در ادبیات و فرهنگ معاصر نیز حضور آن پررنگ است. آشناترین نمونه در اثر معروف ایرج پزشکزاد، «داییجان ناپلئون» است که سریال آن ساخته زندهیاد ناصر تقوایی هم به تصویر کشیده شده است.
با وجود ریشههای تاریخی عمیق و محبوبیت گسترده این بازی، نهتنها برای ثبت آن بهعنوان «میراث معنوی ایرانیان» در فهرست جهانی یونسکو اقدامی صورت نگرفت، بلکه تخته نرد در دهههای اخیر با ممنوعیت شرعی نیز روبرو شد. در فتوای روحالله خمینی و همچنین مراجع تقلیدی چون صافی گلپایگانی، بهجت، سیستانی، خویی و اراکی، تخته نرد در شمار «آلات قمار» و بالتبع، حرام دانسته است.
علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، نیز در پاسخ به پرسشی درباره این بازی تاکید کرد «هرآنچه عرفا از آلات قمار محسوب شود، بازی با آن مطلقا حرام است؛ حتی اگر صرفا برای سرگرمی و بدون شرطبندی باشد».
از جمله استدلالهای رایج گروهی از مسلمانان برای اثبات حرام بودن تخته نرد، دو حدیث منسوب به پیامبر اسلام و امام ششم شیعیان است که در آنها تخته نرد و شطرنج ممنوع اعلام شدهاند.
این نظر مراجع مذهبی علاوه بر اینکه به ممنوعیت نگهداری و استفاده از تخته نرد در سالهای پس از انقلاب منجر شد، بلکه مسیر صادرات آن را هم سالها مسدود کرد. در صورتی که تخته نرد از صنایع دستی مهم ایران است.
ماجرای ممنوعیت صادرات تخته نرد
جستوجو در میان خبرهای مربوط به سابقه ممنوعیت صادرات و واردات تخته نرد در ایران ما را به سال ۱۳۸۶ میرساند که دفتر خدمات بازرگانی سازمان توسعه تجارت در نامهای اعلام کرد بر اساس نظر «مراجع تقلید»، فروش و نگهداری تخته نرد منع قانونی دارد و بر این اساس صادرات و واردات آن ممنوع است.
سال ۱۳۹۴، پس از اینکه نخستین مجوز رسمی تخته نرد در جمهوری اسلامی در ادارهکل ورزش و جوانان استان فارس صادر شد، سید محیالدین طاهری، دبیر جامعه روحانیت شیراز، در واکنش به «راهاندازی هیئت تخته نرد» در شیراز شعار «ننگ بر فارس» سر داد و مدعی شد که «انداختن تاس بازی فکری به حساب نمیآید» و مراجع تقلید درباره این بازی «نظر مثبت» ندارند.
خردادماه ۱۳۹۶، پس از اعتراض گسترده هنرمندان و صنعتگران تولیدکننده تخته نرد در شهر سنندج به گمرک، درباره تداوم منوعیت صادرات آن، گمرک جمهوری اسلامی اطلاعیهای منتشر و اعلام کرد که «صرفا مجری سیاستها و مقرراتی است که از سوی سازمانها ابلاغ میشود» و ممنوعیت صادرات تخته نرد نیز «مستند به فتوای مراجع مذهبی» است؛ فتوایی که در عمل، یک کالا با پیشینه فرهنگی کهن را مشمول حکم «آلات قمار» قرار داد و آن را از چرخه تجارت رسمی ایران خارج کرد.
در این اطلاعیه، گمرک ضمن برداشتن مسئولیت ممنوعیت صادرات از دوش خود، اذعان کرد که این سازمان و مسئولان وقت میراث فرهنگی «ارزش افزوده بالای صادرات تخته نرد» را قبول دارند و در «تلاش» برای پیدا کردن «راه حقوقی عبور از ممنوعیت»، به این نتیجه رسیدهاند که یک طرف آنها شطرنج طراحی شود. این طرح در واقع کوششی برای تبدیل کالای ممنوعه به کالای مجاز صادراتی بود و گمرک جمهوری اسلامی در ادامه نامهاش، توضیح داد که طی نامهای رسمی از سازمان توسعه تجارت، درخواست لغو ممنوعیت صادرات تخته نرد را مطرح کرده است و در صورت صدور مجوز از سوی سازمان توسعه تجارت، گمرک «ملزم» به اجرای آن خواهد بود.
ممنوعیت صادرات تخته نرد در سالهای بعد نیز ادامه یافت، تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۹۸ سه روحانی متخصص در فقه شافعی در شورای افتای شهرستان سنندج، فتوایی مبنی بر جواز بازی تخته نرد صادر کردند. این سه ماموستا در رای فقهی خود اعلام کردند که بازی تخته نرد به قصد ورزش فکری، شرعا جایز و بلامانع است. این فتوا با پیگیری مجید شاهویسی، عضو وقت شورای شهر سنندج، صادر شد و هدف از آن گشودن مسیرهای تازه برای اقتصاد منطقه و رفع یکی از موانع فعالیت صنعتگران و هنرمندان محلی بود.
حالا که با گذشت نزدیک به پنج دهه پس از وقوع انقلاب اسلامی، حدود یک دهه پس از نامه درخواست گمرک جمهوری اسلامی و هشت سال پس از فتوای سه روحانی شافعی، سازمان توسعه تجارت در نامهای رسمی ممنوعیت صادرات تخته نرد را لغو کرده است، مسئولان دولتی از جمله مریم جلالی، معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، برای دولت دستاوردسازی کردهاند و آن را گامی مهم جلوه دادهاند. حال آنکه باید پاسخ دهند به چه دلیل نگهداری، استفاده، ساخت، توزیع و صادرات یکی از کهنترین میراثهای فرهنگی مردم ایران را به مدت نزدیک به پنج دهه ممنوع کردند.
این ممنوعیت طولانی، نهتنها جایگاه تخته نرد را در حافظه فرهنگی جامعه کمرنگ کرد و عرصه را برای کشورهایی مانند ترکیه جهت مصادره این میراث باز گذاشت، بلکه با حذف آن از چرخه رسمی تجارت ایران، به زندگی و معیشت صدها هنرمند و صنعتگر هم ضربه زد.
پیشینه تخته نرد در ایران؛ از اسطوره تا متن
سابقه تخته نرد در ایران ترکیبی از شواهد باستانشناسی و روایتهای مکتوب است که این بازی را در ردیف یکی از کهنترین عناصر فرهنگ ایرانی قرار میدهد. در منابع پهلوی، بهویژه در کتاب «چترنگنامگ»، اختراع تخته نرد به بزرگمهر بختگان، وزیر دانشمند انوشیروان ساسانی، نسبت داده شده است.
بر اساس این متن، بزرگمهر این بازی را با الهام از جهانبینی مزدیسنا و در پاسخ به شطرنجی که پادشاه هند برای دربار ساسانی فرستاد، طراحی کرد و آن را «نیواردشیر» به معنای «اردشیر دلیر» نام نهاد. در این روایت، عناصر تخته نرد هر یک نمادی از ساختار کیهانیاند: صفحه بازی به زمین و گذشت زمان، چهار بخش آن به فصلهای سال، سپیدی و سیاهی مهرهها به روز و شب، ۳۰ مهره به روزهای ماه، گردش تاسها به چرخش افلاک و حرکت مهرهها به مسیر زندگی و مرگ انسان تشبیه شدهاند.
حتی اعداد تاسها نیز با مفاهیم مقدس زرتشتی مانند اهورامزدا، دو مینو، سه اصل اخلاقی و شش گاهنبار پیوند خوردهاند و آرایش اعداد روبرو که همواره به عدد هفت میرسد، اهمیت ۷ را در فرهنگ ایرانی یادآور میشود.
فردوسی نیز روایتی در شاهنامه دارد که در ارتباط با ساخت تخته نرد به دستور انوشیروان است، با این حال پیشینه تخته نرد تنها به متون ساسانی و شاهنامه فردوسی محدود نیست و یافتههای باستانشناسی نشان میدهد که اشکال اولیه این بازی هزاران سال پیش از دوره ساسانی هم در ایران وجود داشته است.
در شهر سوخته سیستان، صفحه بازی به شکل ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و سر در دهان گرفته، همراه با ۶۰ مهره ساختهشده از لاجورد، عقیق و فیروزه و دو تاس ابتدایی کشف شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال پیش از میلاد میرسد. این مجموعه ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال قدیمیتر از نمونه مشهور مشابه در شهر اور بینالنهرین است و از کهنترین بازیهای شناختهشده صفحه و مهرهای جهان به شمار میآید.
نمونهای دیگر از بازیهای مشابه در ایذه و شوش متعلق به تمدن عیلام و همچنین صفحههایی به شکل عقاب و عقرب از پنج هزار سال پیش در جیرفت کشف شدند که ساختاری مبتنی بر حرکت مهرهها در خانههای مشخص دارند.
در جزیره خارک، بر صخرههایی که به دوره هخامنشی نسبت داده میشوند، نقش خطوط و شیارهای منظم مربوط به بازیهای صفحهای دیده شده است؛ آثاری که از آنها بهعنوان نمونههای اولیه بازیهای مبتنی بر مسیر و مهره یاد میشود.
در تپه سیلک کاشان، محوطهای با قدمت هزاره دوم تا چهارم پیش از میلاد، نمونههای پیشرفتهتری از این بازیها کشف شد. یکی از صفحههای بازی یافتهشده در سیلک که از قدیمیترین نمونههای شناختهشده بازیهای صفحهدار جهان به شمار میآید و با عصر آهن همپوشانی دارد، اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری میشود.
مجموع این شواهد نشان میدهد که ایرانیان هزاران سال پیش از شکلگیری روایتهای عهد ساسانی، بازیهایی مبتنی بر صفحه، مهره و مسیر را ساختند و استفاده کردند؛ بازیهایی که امروز آنها را ریشههای تخته نرد میدانیم.
به این ترتیب، تخته نرد در ایران تاریخی چندلایه دارد؛ ریشههایی عمیق در تمدنهای کهن فلات ایران، صورتبندی فلسفی آن در متون زرتشتی دوره ساسانی، و استمرار فرهنگی در طول هزاران سال. این پیشینه تخته نرد را نهتنها یک سرگرمی محبوب، بلکه بخشی از میراث تاریخی و هویت فرهنگی ایران معرفی میکند. میراثی که ایرانیان طی بیش از چهار دهه۷ از نگهداری و استفاده آن در فضاهای عمومی محروم بودند و هنرمندان سازنده آن هم از سود اقتصادی هنرشان بیبهره.
جایگاه تخته نرد در صنایع دستی ایران
چنانچه در دیگر بخشهای دیگر این گزارش نیز آمد، تخته نرد در ایران فراتر از یک میراث معنوی و بازی سنتی، بهعنوان میراث ملموس و فاخر در ردیف مهمترین صنایع دستی قرار دارد. این محصول نمادی از هنر و فرهنگ اصیل ایرانی است که صنعتگران از اصفهان تا شهرهای کردستان با شیوههای مختلف آن را با تنوع در طراحی و موارد اولیه تولید میکنند که هریک متناسب با سلیقه و توان مالی طیفهایی از علاقهمنداناند.
مرغوبترین آنها تخته نردهای چوب گردو است که به دلیل دوام بالا و بافت زیبای چوب، همواره محبوبیت ویژهای داشتهاند. در کنار آن، تخته نردهای منبتکاریشده جلوهای از ظرافت و هنر دست استادکاران ایرانی را به نمایش میگذارند و تخته نردهای خاتمکاری نیز نمونهای شاخص از هنر کلاسیک ایرانی در صنایع دستی به شمار میآیند.
برای مخاطبان علاقهمند به طرحهای سادهتر یا مدرن، تخته نردهای چوب روسی و چرم گزینههای رایجتریاند. همچنین انواع مدرنتر مانند تخته نردهای امدیاف، چاپی و جیبی به دلیل وزن کم و قابلیت حمل آسان، برای استفاده روزمره بسیار پرطرفدار شدهاند.
صادرات این محصولات به بازارهای بینالمللی میتواند به تولیدکنندگان بومی، بهویژه در استانهایی مانند کردستان امکان درآمدزایی و اشتغال پایدار بدهد و ارزش افزوده صنایع دستی چوبی ایرانی را در صادرات افزایش دهد. سهمی که تا پیش از این به دلیل محدودیت صادرات، زیر ظرفیت واقعی مانده بود. با این حال همچنان نباید این پرسش اساسی نادیده گرفته شود که چرا دولتهای جمهوری اسلامی طی بیش از چهار دهه، نهتنها مردم را از تجربه و استفاده آزادانه از یک بازی اصیل و سنتی در فضاهای عمومی منع کردند، که صدها هنرمند و صنعتگر فعال را نیز از بهرهبرداری از این میراث و درآمد برحق آن محروم کردند.