تحقیق و تفحص مجلس از بازار فیلترشکن؛ از آقازده‌های تجارت میلیاردی وی‌پی‌ان هم سوال می‌کنید؟!

سایت رویداد 24: مجلس شورای اسلامی بررسی یک پرونده پرچالش را در دستور کار قرار داده است؛ تحقیق و تفحص از بازار پررونق فیلترشکن‌ها، حوزه‌ای که در سال‌های اخیر از حاشیه به متن اقتصاد دیجیتال ایران تبدیل شده و نام آقازاده‌ها نیز در این تجارت دیده می‌شود.

در نشست علنی اخیر مجلس، نمایندگان با اکثریت قابل‌توجهی، طرح تحقیق و تفحص از وضعیت اقتصادی، نظارتی و مدیریتی فیلترشکن‌ها را تصویب کردند. به گفته‌ی اعضای کمیسیون فرهنگی، هدف این طرح بررسی نحوه توزیع، فروش و کسب درآمد از ابزار‌های دور زدن فیلترینگ، و نیز شناسایی جریان‌های مالی پشت‌پرده آن است.

موافقان انجام این تحقیق و تفحص تاکید داشند که «بازار فیلترشکن‌ها تبدیل به عرصه‌ای غیرشفاف شده که بخشی از آن با استفاده از زیرساخت‌های داخلی و حساب‌های بانکی واقعی اداره می‌شود». آن‌ها خواستار «بازنگری در سیاست فیلترینگ و برخورد با مراکز شبه‌رسمی فروش وی پی ان شد.

آنچه این تحقیق و تفحص را ویژه می‌کند، رویکرد آن است: نگاه جامع به ابعاد فنی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و حتی روانی این پدیده. نمایندگان، در قالب محور‌های یازده‌گانه، پرسش‌های کلیدی را مطرح کرده‌اند؛ از نسبت ترافیک داخلی به خارجی و هدف‌گذاری ۷۰ درصدی برای مصرف داخلی گرفته تا چرایی و چگونگی حضور داده‌های شهروندان ایرانی بر سرور‌های خارجی.

بر اساس گزارش‌های منتشرشده در هفته‌های اخیر، تجارت فیلترشکن‌ها در کشور تنها محدود به گروه‌های ناشناس اینترنتی نیست؛ بلکه برخی شرکت‌ها و سایت‌ها با مجوز‌های صوری یا واسطه‌ای به این فعالیت مشغولند. در این میان، گمانه‌هایی درباره حضور یا مشارکت افرادی نزدیک به چهره‌های سیاسی نیز مطرح شده است.

مهرداد بائوج لاهوتی، نماینده مجلس دوازدهم مهرماه سال گذشته تاکید کرده بود که «در شرایط فعلی، فضایی برای فروش فیلترشکن به نفع گروهی خاص ایجاد شده است که البته ارقام نجومی هم از فروش فیلترشکن به جیب می‌زنند که باید جلوی آن گرفته شود. با توجه به استفاده مردم از فیلترشکن و پرداخت هزینه برای خرید آن، فضای مجازی ما فیلتر نیست؛ بلکه مردم عادی برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی باید پول اضافه بپردازند؛ اما مسوولان این محدودیت را ندارند. پس باید این محدودیت و تبعیض برداشته شود تا همه مثل هم در شرایط یکسان باشند.»

مطرح‌ترین نام در حوزه تجارت وی پی ان‌ها در سال‌های اخیر نام پسر انسیه خزعلی بود. پسر انسیه خزعلی، معاون امور زنان در دولت سید ابراهیم رئیسی، در چند گزارش رسانه‌ای به عنوان فردی که در گذشته در حوزه راه‌اندازی یا مدیریت پلتفرم‌های مرتبط با خدمات VPN فعال بوده، ذکر شده است. با این حال، تاکنون هیچ تأیید یا تکذیب رسمی از سوی خود وی یا نهاد‌های دولتی منتشر نشده و این موضوع توسط خود خزعلی تکذیب و رسانه‌هایی که این مطلب را منتشر کردند تهدید به شکایت کرد.

در پی تصویب تحقیق و تفحص، سخنگوی دولت اعلام کرده که «دولت از شفاف‌سازی در حوزه تجارت غیررسمی فیلترشکن‌ها استقبال می‌کند» و تأکید کرده است که هرگونه تخلف احتمالی از سوی افراد نزدیک به مسئولان باید از مسیر قانونی پیگیری شود. در مقابل، برخی فعالان حوزه فناوری اطلاعات نگرانی‌هایی را مطرح کرده‌اند مبنی بر اینکه این اقدام مجلس نباید به ابزار سیاسی برای تسویه‌حساب یا تشدید محدودیت‌ها تبدیل شود.
رشد فیلترینگ بعد از ۱۴۰۱ و داغ شدن بازار فیلترشکن‌ها
بحث فیلترشکن‌ها در ایران پس از محدودیت‌های گسترده اینترنتی در پاییز ۱۴۰۱ و به‌ویژه پس از محدود شدن دسترسی به پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و واتساپ، به یکی از پرسودترین فعالیت‌های غیررسمی در فضای مجازی کشور تبدیل شد. طبق آمار‌های غیررسمی، میلیون‌ها کاربر ایرانی برای دسترسی به خدمات جهانی، از انواع VPN استفاده می‌کنند و در نتیجه، بازار فروش این ابزار‌ها روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود.

گزارش‌های نمایندگان مجلس و کمیسیون‌های تخصصی در برهه‌های مختلف و البته گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که گردش مالی تجارت فیلترشکن‌ها در ایران در دو سال گذشته رشد جهشی داشته؛ بخشی از این مبالغ از طریق سایت‌های داخلی و بخشی دیگر از طریق ارز دیجیتال مبادله می‌شود. کارشناسان امنیت سایبری معتقدند که این وضعیت علاوه بر زیان اقتصادی برای مصرف‌کننده، می‌تواند تهدیدی جدی برای حریم داده‌های کاربران باشد، زیرا بسیاری از این فیلترشکن‌ها توسط اشخاص یا گروه‌های ناشناس خارجی طراحی شده‌اند.
نام های ممنوعه در بازار فروش وی پی ان ها
شهریور سال ۱۴۰۱ به دنبال افشای حضور فرزند انسیه خزعلی، معاون رئیس جمهور در کانادا و دفاع مادرش از او که گفت پسرش برای توسعه یک مجموعه دانش بنیان کار می‌کند، مشخص شد که حمید رضازاده بنیانگذار یک مجموعه تولید فیلترشکن برای ایرانیان به نام «بترنت» است. همان زمان بار‌ها تاکید شد که دولت از یک سو فیلترینگ را سفت و سخت پیاده می‌کند و از سوی دیگر فرزندان مسئولان دولتی از فیلترینگ درآمد زایی می‌کنند
تحقیق و تفحص از آقازاده‌های فیلترشکن فروش هم انجام می‌شود؟
حسین صمصامی عضو کمیسیون اقتصادی مجلس درباره شائبه‌هایی مربوط به حضور برخی نهاد‌ها در بازار فیلترشکن‌فروش‌ها گفته است که « بحث شفاف‌سازی نهاد‌ها در بازار فیلترشکن فروش‌ها، ممکن است زیاد درست نباشد، اما یک‌سری گمانه‌زنی و یک‌سری شواهد اولیه‌ای وجود دارد که افراد خاصی که ذی‌نفع هستند در بازار فیلترشکن‌فروش‌ها حضور دارند. تحقیق و تفحص چه اشکالی دارد؟ اتفاقا در این مسیر، ادعا‌های مطرح شده را بررسی می‌کنند که چه کسی یا چه کسانی بازار فیلترشکن فروش‌ها را هدایت می‌کند؟ منافع این فیلترشکن فروش‌ها به جیب چه کسانی می‌رود؟ هنوز جواب این سوالات مشخص نیست. اگر مشخص می‌شد که افراد ذی‌نفع و ذی‌نفوذ منافع خاصی می‌برند که غیر قانونی است، به قوه‌قضاییه معرفی می‌شد و نیازی به تحقیق و تفحص نبود».

با آغاز این تحقیق و تفحص، انتظار می‌رود بخش‌هایی از واقعیت پنهان بازار VPN و فیلترشکن، از حجم ترافیک و اقتصاد آن تا نقش بازیگران پشت‌پرده، آشکار شود. پرسش اساسی اینجاست: آیا این بررسی می‌تواند به نفع کاربران باشد یا به ضرر آنها؟ مهمتر از این سوال این که آیا این تحقیق و تفحص بدون مرز خواهد بود و سراغ آقازاده‌ها یا چهره‌هایی در سطوح افراد و وابستگان مقام‌های حکومتی نیز می‌رود؟