«خائن» یا «خادم»؛ حسن روحانی زیر تیغ

بی بی سی: مسعود آذر
این روزها یکی پس از دیگری فشارهای سیاسی از داخل و خارج از ایران روی حسن روحانی آوار می‌شود. یک روز سعید جلیلی او را برای مناظره فرا می‌خواند یا علی شمخانی می‌گوید حسن روحانی در همان روز شلیک به هواپیمای اوکراینی در جریان این حادثه بوده و لاپوشانی کرده، روز دیگر وزیرخارجه روسیه موضوع اسنپ‌بک را مطرح می‌کند و وزیرخارجه آقای روحانی را مقصر اصلی گنجاندن این اصل در توافق برجام معرفی می‌کند و روز بعد رئیس پیشین بانک مرکزی از دستور آقای روحانی برای خالی کردن خزانه کشور از «سکه طلا» می‌گوید.

خبرهایی که این روزها علیه آقای روحانی منتشر می‌شود مثل پاس گلی است که برای روزنامه‌های محافظه‌کار مانند کیهان و دیگر مخالفان حسن روحانی داده می‌شود. برخی ناظران احتمال می‌دهند که انتشار این اخبار و واکنش‌ها به‌صورت هدفمند انجام شده باشد.

روزنامه کیهان روز پنجشنبه ۲۴ مهرماه تیتر نخستش را به حسن روحانی اختصاص داده بود و برای چندمین بار در روزهای اخیر از قوه قضاییه خواسته بود که به «دسته گل حسن روحانی» رسیدگی کند.

این روزنامه آقای روحانی را متهم کرده که در دوران ریاست جمهوری‌اش «۳۰ میلیارد دلار ذخایر ارزی و ۶۰ تن ذخایر طلای کشور را ضایع کرده است.» به نوشته کیهان، «تضییع حقوق ملت از سوی حسن روحانی کاملاً محرز است و پرونده نه تنها بسته نیست بلکه وارد ابعاد جدیدی می‌شود.»

ولی‌الله سیف، رئیس‌کل بانک مرکزی دولت روحانی به تازگی در ۱۹ مهرماه در گفت‌وگویی با سایت انتخاب گفته بود که آقای روحانی در دو سال پایان ریاست جمهوری‌اش از او خواسته بود که «سکه‌ها بدون هیچ محدودیتی عرضه و فروخته شود» و نسبت به اینکه ذخایر طلای کشور تمام شود «بی‌تفاوت» بوده است. آقای سیف از آقای روحانی نقل کرده که گفته:‌ «من مسئول دوره خودم هستم».

مواضع سیاسی حسن روحانی پس از جنگ ۱۲ روزه و تاکید بر مذاکره نشان دهنده شکاف بیشتر او با مواضع حکومت و بطور مشخص سخنان و تحلیل‌های رهبر جمهوری اسلامی ایران است. آقای روحانی در ۲۰ مهرماه در جمعی از استانداران سابق گفت که «این ملت در این جنگ ۱۲ روزه با همه قدرت در کنار ایران ایستاد نه در کنار ما حاکمان».

البته آقای روحانی همچنان خودش را جزو «حاکمان نظام» می‌داند. او در سخنان اخیرش واکنشی به اظهارات سعید جلیلی برای مناظره درباره برنامه هسته‌ای و بازگشت مکانیزم ماشه و حرف‌های آقای سیف نشان نداد.

این نخستین بار نیست که به حسن روحانی از منظر«خادم» یا «خائن» نگاه می‌شود. در سال‌های گذشته، پرونده هسته‌ای بهانه رویارویی‌های مکرر موافقان و مخالفان برجام بوده است. یکی از مهمترین صف‌بندی‌ها، در زمان خروج آمریکا از توافق برجام رخ داد. در ۱۹ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷، نمایندگان تندروی مجلس در جلسه علنی پرچم آمریکا و توافق هسته‌ای را به شکل نمادین آتش زدند. علی خامنه‌ای در دوم خردادماه همان سال، در دیدار با مسئولان کشور به آنها توصیه کرد که «دودستگی و دوقطبی براساس برجام به وجود نیاید».

علی خامنه‌ای این سخنان را در زمانی مطرح کرد که دولت حسن روحانی سرکار بود. در آن زمان آقای خامنه‌ای احتمالا چاره‌ای نداشت جز آنکه با وجود اختلافات فکری خود با رئیس جمهور وقت، تندورها را کنترل کند. از نگاه بعضی از تحلیلگران، شرایط امروز ایران و جایگاه حسن روحانی با سال ۱۳۹۷ تغییر کرده است. به گفته کسانی مانند مصطفی دانشگر، تحلیلگر مسایل سیاسی، اکنون ظاهرا فضا برای «حذف نهایی حسن روحانی» از معادلات تاثیرگذار در آینده سیاسی ایران فراهم شده است و آقای خامنه‌ای نمی‌خواهد که کسانی مانند آقای روحانی چیدمان و انسجام درون حکومت را بر هم بزنند.

مصطفی دانشگر در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی معتقد است که «اگر در سال ۱۳۹۴ آقای خامنه‌ای به توافق هسته‌ای رضایت داد به خاطر خزانه خالی کشور بود و چاره‌ای نداشت، اما دعوایی که امروز برسر برجام به راه افتاده، جزئی از یک کل است: در فضای جدید، جمهوری اسلامی و شخص آقای خامنه‌ای قصد دارد جریان تعامل‌گرا با غرب– و مشخصا افرادی مثل حسن روحانی – را از صحنه سیاسی حذف کند تا اجازه ندهد که طرفداران این گفتمان، در فضای پس از جنگ ایران و اسرائیل قدرت بگیرند.»

علی خامنه‌ای، در ۱۸ شهریورماه ۱۳۹۲، در همان آغاز به کار دولت حسن روحانی و در حالی که امیدها به بهبودی روابط ایران و غرب بالا گرفته بود از دولت، مسئولان، سیاسیون و دیپلمات‌ها خواست که رفتارهای غرب را در چارچوب «رویارویی عمیق و مبنایی غرب با اسلام» تحلیل کنند و هشدار داد که اگر آنها نگاه جامع نداشته باشند، «سرمان کلاه خواهد رفت و ضربه خواهیم خورد».
روز ششم مهرماه سعید جلیلی در جمع دانشجویان دانشکده پزشکی شیراز گفت: «امروز یک بچه‌ای که فقط یک دور اخبار را خوانده باشد و اظهارات آقای روحانی را دیده باشد و در دبستان باشد در مناظره آقای روحانی را محکوم خواهد کرد»مناظره پس از مرگ برجام
پس از گذشته نزدیک به چهار ماه از جنگ ۱۲ روزه و ادامه شرایط «نه جنگ، نه صلح»، حالا با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، رسانه‌ها از پرداختن به عواقب اجرایی شدن مکانیزم ماشه منع شده‌اند. در این فضا، مقام‌های ایرانی از کم اثر بودن یا بی‌تاثیر بودن بازگشت تحریم‌های سازمان ملل می‌گویند و تلاش دارند از نظر روانی مانع التهاب در بازار و اوضاع سیاسی کشور شوند. اما افزایش روزانه قیمت‌ مایحتاج عمومی، بی‌ارزش شدن پول ملی و سردرگمی حکومت در رتق و فتق امور جاری کشور، باعث شده است که همه توجه‌ها به سیاست خارجی و به طور مشخص مذاکرات هسته‌ای و «مرگ برجام» معطوف شود.

داغ شدن بحث مناظره برسردستاوردهای برجام، به روز ششم مهرماه برمی‌گردد؛ زمانی که سعید جلیلی بعد از گذشت بیش از یک سال از پیشنهاد مناظره از طرف حسن روحانی، در جمع دانشجویان دانشکده پزشکی شیراز آمادگی خود را برای شرکت در چنین بحثی اعلام کرد. آقای جلیلی، یکی از دو نماینده رهبر جمهوری اسلامی ایران در شورای عالی امنیت ملی، با ادبیاتی تحقیرآمیز خطاب به رئیس جمهور سابق گفت: «امروز یک بچه‌ای که فقط یک دور اخبار را خوانده باشد و اظهارات آقای روحانی را دیده باشد و در دبستان باشد در مناظره آقای روحانی را محکوم خواهد کرد».

سعید جلیلی به عنوان منتقد توافق هسته‌ای، بارها از مفاد برجام و تیم مذاکره کننده و شخص حسن روحانی انتقاد کرده است. او در جریان انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته نیز، در حالی که به عنوان رقیب مسعود پزشکیان در انتخابات حضور داشت، بارها علیه حسن روحانی حرف زد. آقای روحانی در پاسخ به اظهارات او، خواهان مناظره با آقای جلیلی شد.

حسن روحانی در دوم مردادماه سال گذشته با انتشار ویدیویی مدعی شد که آقای جلیلی «در ۶ سال که مذاکره کننده ارشد ایران بوده است ۷۰۰ میلیارد دلار به کشور ضرر زده و در ۳ سال اخیر نیز ۳۰۰ میلیارد دلار به کشور خسارت وارد شده است.» آقای روحانی گفت: «اگر شهامتش را دارند با خود من مناظره کنند».

موضوع مناظره حسن روحانی و سعید جلیلی موضوع جدیدی نیست. رویایی مستقیم حسن روحانی و سعید جلیلی به انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲ برمی‌گردد. این دو به عنوان رقیب انتخاباتی، در مناظره‌ها عملکرد یکدیگر را در مذاکرات هسته‌ای زیر سوال بردند.

حسن روحانی در ۱۲ مهرماه ۱۳۸۲ و در حالی که دبیر شورای عالی امنیت ملی بود، با درخواست علی خامنه‌ای و با حکم محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت، مسئولیت پرونده هسته‌ای ایران را برعهده گرفت. به گفته آقای روحانی، آقای خامنه‌ای از او خواست که «باری از دوش نظام بردارد» و نتیجه آن امضای «بیانیه سعدآباد» بین تهران و سه قدرت اروپایی شد. این توافق برای حل و فصل اختلافات ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صورت گرفت. اما در دولت محمود احمدی‌نژاد آنطور که خودش می‌گفت ترمز «قطار هسته‌ای» دور انداخته شد. آن زمان سعید جلیلی به مدت ۶ سال دبیر شورای عالی امنیت ملی و رئیس تیم مذاکره کننده شد.

در تمام این سال‌ها، آقای جلیلی علاوه بر انتقاد از برجام، به استناد توافق سعدآباد حسن روحانی را آغازگر مشکلات هسته‌ای معرفی می‌کند و در مقابل حسن روحانی نیز، صدور قطعنامه‌های سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی ایران در دوران مسئولیت آقای جلیلی در پرونده هسته ای را، نتیجه عملکرد او می‌داند.
مواضع سیاسی حسن روحانی پس از جنگ ۱۲ روزه و تاکید بر مذاکره نشان دهنده شکاف بیشتر او با مواضع حکومت و بطور مشخص سخنان و تحلیل‌های رهبر جمهوری اسلامی ایران استپشت پرده داغ شدن مناظره روحانی- جلیلی چیست؟
خبرگزاری تسنیم روز ۳۰ خردادماه ۱۴۰۴ در مطلبی گنگ، مبهم و با کنایه با عنوان «تنفس مصنوعی به نتانیاهو توسط عناصر مشکوک داخلی» نوشت: «خبری موثق حاکی است چند عنصر مشکوک و بدسابقه، به زعم خود در صدد به میدان آوردن تعدادی از علمای قم و درخواست نوعی تسلیم و سازش در برابر رژیم کودک‌کش صهیونی شده‌اند».

خبرگزاری نزدیک به سپاه پاسداران، این اقدام را «حرکتی خائنانه» دانست و بدون نام بردن از فرد خاصی اعلام کرد که آنها «قصد دارند یکی از مقامات سابق کشور را به عنوان سردمدار این حرکت خائنانه، جلو بیندازند که آن مقام تاکنون به آنها پاسخ نداده است».

خبرگزاری تسنیم پس از انتشار این مطلب، نه آن را تکذیب کرد و نه توضیحی درباره آن منتشر کرد. در محافل سیاسی گمانه‌زنی می‌شد که منظور این خبرگزاری از «یکی از مقامات سابق»، احتمالا حسن روحانی بوده است.

از نظر بعضی از کارشناسان و تحلیلگران سیاسی داخل و خارج ایران، از جمله حمید آصفی و مصطفی دانشگر، یکی از دلایل افزایش انتقادها از حسن روحانی می‌تواند سخنان و مواضع او و دیدار احتمالی او در شهر قم با مراجع تقلید باشد.

هیچ گزارش رسمی‌ای از سفر آقای روحانی به قم منتشر نشده و این خبر در وب‌سایت او یا رسانه‌های نزدیک به وی تایید یا تکذیب نشده است. با این حال، برخی منابع غیررسمی نوشته‌اند که او در جریان جنگ ۱۲ روزه به قم رفته و با چند نفر از مراجع تقلید از جمله آیت‌الله حسین وحید خراسانی و آیت‌الله موسی شبری زنجانی دیدار کرده است. این منابع گفته‌اند که آقای روحانی در این دیدارها نگرانی‌هایی از آینده جمهوری اسلامی ایران مطرح کرده است.

حمید آصفی، تحلیلگر سیاسی در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: «روایت‌هایی که در محافل سیاسی به شکل غیر رسمی مطرح شده، حکایت از این دارد که در جریان جنگ ۱۲ روزه تصوری وجود داشت که ممکن است اسرائیل برخی از مقام‌های ارشد حکومت ایران را هدف قرار دهد. به گفته‌ او، همین نگرانی از خلا قدرت احتمالی باعث شد حسن روحانی به قم برود و با مراجع دیدار کند. آقای آصفی می‌گوید در آن زمان حتی صحبت‌هایی درباره تشکیل حکومت انتقالی هم مطرح شده بود و همین مسئله واکنش تند خبرگزاری تسنیم را در پی داشت.»

آقای آصفی همچنین معتقد است که در شرایط کنونی و با نبود اپوزیسیون سازمان‌یافته در خارج از کشور، حسن روحانی می‌تواند در تحولات احتمالی آینده نقش‌آفرین باشد. به گفته‌ او، روحانی توانایی تعامل با غرب را دارد و برای برخی از کشورهای اروپایی و آمریکا چهره‌ای آشناست. آصفی بر این باور است که از دید برخی ناظران خارجی، بازگشت چهره‌های میانه‌روتر به صحنه قدرت در ایران می‌تواند به کاهش تنش با غرب منجر شود.

مصطفی دانشگر، تحلیلگر مسایل سیاسی، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی، با تاکید براینکه «برجام جزیی از یک کل است» می‌گوید: «احتمالا دور دوم جنگ در پیش است و در چنین شرایطی آقای خامنه‌ای در مقایسه با حسن روحانی، اصلاح‌طلبان منفعت‌طلب را که تشنه حضور در قدرت هستند ترجیح می‌دهد؛ چون با سیاست‌های محور مقاومت او هماهنگ شده‌اند و دو قطبی جدی درون بلوک قدرت وجود ندارد. ولی ایجاد دو قطبی با کسانی مثل حسن روحانی، که بیرون از بلوک قدرت‌اند، برای او مفید است، چون ابزاری برای حذف و جلوگیری از جانشینی آقای روحانی و یا تاثیرگذاری او در انتخاب رهبر بعدی است».

مصطفی دانشگر درباره نقش سعید جلیلی در این ماجرا معتقد است: «آقای جلیلی نقشی شبیه نقش محمود احمدی‌نژاد را برای آقای خامنه‌ای ایفا می‌کند؛ کسی که ابزاری برای حذف رقبای دیرین، مثل اصلاح‌طلبان و اکبر هاشمی رفسنجانی شد. امروز هم آقای جلیلی خواسته یا ناخواسته وسیله‌ای برای حذف حسن روحانی شده است.»

او با یادآوری اختلافات جدی سعید جلیلی در دوران دبیری شورای عالی امنیت ملی با حسن روحانی، می‌گوید «حالا آقای خامنه‌ای او را دوباره به میدان آورده و آقای جلیلی هم انگیزه کافی دارد و شاید فکر می‌کند در صورت وقوع مجدد جنگ و کنار زدن پزشکیان، فرصت رسیدن به قدرت را خواهد داشت.»
بازتاب درخواست مناظره سعید جلیلی با حسن روحانی در روزنامه‌های ایرانواکنش روزنامه‌ها؛ «داغ ولی بی‌ارزش»؟
با وجود اینکه محمود احمدی‌نژاد نیز برای مناظره با حسن روحانی اعلام آمادگی کرده بود، اما توجه رسانه‌ها عمدتا معطوف به ماجرای مناظره احتمالی دو مسئول پیشین پرونده هسته‌ای است.

در هفته‌های اخیر فعالان سیاسی و رسانه‌ها هر کدام به فراخور گرایش سیاسی‌شان، صحبت از «محاکمه صحرایی و قضایی» دست‌اندرکاران پرونده هسته‌ای کرده‌اند.‌‌ تعدادی از خبرگزاری‌ها، سایت‌های خبری و جمع‌های دانشجویی نیز برای برگزاری مناظره سعید جلیلی و حسن روحانی اعلام آمادگی کرده‌اند و خواهان پایان «این موش و گربه بازی» شدند. در عین حال، پیمان جبلی رئیس صدا و سیما، آمادگی این رسانه برای میزبانی چنین مناظره‌ای را رد کرد.

در همین ارتباط خبرگزاری مهر، در ۹ مهرماه با تاکید بر وجود دو دیدگاه متضاد در تعامل با غرب در دو دهه گذشته نوشت: «مناظره میان روحانی و جلیلی، نه تفرقه‌آفرینی است و نه وقت‌تلف‌کنی؛ بلکه ضرورتی تاریخی است...اگر امروز این فرصت را از دست بدهیم، فردا تنها با حسرت پرسش‌هایی بی‌پاسخ مواجه خواهیم بود».

در مقابل، سایت خبری تحلیلی «رویداد۲۴» در ۸ مهر، بازنده اصلی مناظره جلیلی-روحانی را «حاکمیت» اعلام کرد و بدون نام بردن از رهبر جمهوری اسلامی که تعیین کننده اصلی سیاست خارجی و هسته‌ای است، نوشت: «هر چقدر حسن روحانی یا سعید جلیلی در غائله برجام و سیاست خارجی توپ را به زمین یکدیگر بیاندازند نباید از یاد برد که تصمیمات کلان و نهایی در این باره توسط "حاکمیت" گرفته شده است. نه جلیلی و نه روحانی در سمت دبیری شورای عالی امنیت ملی و یا ریاست جمهوری دارای سطح و سقفی از اختیارات نبوده و نیستند که بتوانند تاریخ ساز و تصمیم ساز نهایی باشند».

روزنامه‌هایی مانند هم‌میهن و شرق و جوان نیز، با گرایش‌های متفاوت سیاسی، از انجام این مناظره استقبال نکردند، برگزاری آن را به صلاح نداستند و نتیجه‌اش را افزایش شکاف سیاسی و فضای دو قطبی در کشور دانستند.

روزنامه اصلاح‌طلب هم‌میهن در ۱۰ مهر، محدودیت‌های حاکم بر پرونده هسته‌ای را مانع از بررسی دقیق آن دانست و بحث مناظره را در حد «یک جنجال رسانه‌ای و سیاسی» ارزیابی کرد. هم‌میهن با تیتر «مناظره داغ و بی‌ارزش»، نوشت: «جلیلی می‌خواهد به روحانی بگوید شما در سعدآباد تعلیق را پذیرفتید، با برجام دستاوردهای هسته‌ای این ملت را نابود کردید... روحانی هم به جلیلی می‌گوید شماها کشور را درگیر یک پرونده امنیتی کردید و پرونده ایران را به شورای امنیت بردید... جلیلی سرمست از مرگ توافق هسته‌ای، این طرف و آن طرف می‌گوید "دیدید گفته بودم" و روحانی هم هر وقت صحبت می‌کند، دست به دامن تکنیک "بگم بگم" می‌شود».

روزنامه اصولگرای جوان نیز در ۷ مهر در تیتری با عنوان «نکنید این کار را»، حسن روحانی و سعید جلیلی را به حرکت خلاف انسجام ملی متهم کرد و خطاب به آنها نوشت: « هیچ‌کس منتظر مناظره شما نیست. از تملق اطرافیان‌تان هوا و جو نگیرید. از هیاهوی چند هرزنویس توییتری هم حس نگیرید. مردم اینها نیستند».
حسن روحانی در ایستگاه آخر؟
تردیدی نیست که در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران در مجموعه‌ای مشکلات و بحران‌های امنیتی، اقتصادی، سیاسی و خارجی گرفتار است. علاوه براین بحران‌ها، موضوع جانشینی رهبر جمهوری اسلامی ایران پس از جنگ ۱۲ روزه داغ‌تر شده است و برخی چهره‌های داخلی از احتمال شروع دور جدید جنگ و به خطر افتادن جان علی خامنه‌ای سخن می‌گویند. به عبارت دیگر، شرایط ایران قطعا عادی نیست.

از نظر حمید آصفی، تحلیلگر مسایل سیاسی، حتی اگر جنگی هم رخ ندهد، موضوع جانشینی علی خامنه‌ای بسیار مهم خواهد بود. به عقیده او افرادی مثل حسن روحانی نمی‌خواهند صحنه را خالی کنند چون خود را صاحب انقلاب می‌دانند. آقای آصفی باور دارد که با مرگ آقای خامنه‌ای شرایط کشور به‌شدت تغییر خواهد کرد و کسانی مانند آقای روحانی که امروز گاه با کنایه علیه او سخن می‌گویند، پس از مرگ رهبر صریح‌تر و گسترده‌تر انتقاد خواهند کرد.

از نگاه مصطفی دانشگر اگر جنگ دومی در کار نباشد، احتمال دارد که رهبر جمهوری اسلامی ایران از فضای دو قطبی که امروز در جامعه شکل گرفته است بهره کافی را برای حذف حسن روحانی ببرد. این تحلیلگر سیاسی احتمال نمی‌دهد که مناظره‌ای در کار باشد، چرا که مناظره صرفا به ابعاد فنی مذاکرات هسته‌ای ختم نخواهد شد و می‌تواند پای آقای خامنه‌ای را هم در این پرونده باز کند و «نقل قول‌هایی از او مطرح شود که از نظر نظام نباید گفته شود».

از نگاهی فراتر، دعوای درونی حکومت، گویای همان کشمکش چند دهه جمهوری اسلامی ایران در روابط با غرب است؛ کشمکشی که هنوز حل نشده و پس از جنگ ۱۲ روزه، حکومت ایران را در یک پیچ تاریخی قرار داده تا تکلیف‌ خود را با اجماع غرب علیه برنامه هسته‌ای و اساسا موضوع رابطه با غرب روشن کند. به نظر می‌رسد تا زمانی که در نهایت یکی از دو طرف بر دیگری فائق شود، حسن روحانی به عنوان نماد مذاکره و رابطه با غرب همچنان در کانون توجه محافظه‌کاران خواهد بود.