نقدی بر صلاحیت رضا پهلوی برای آینده ایران

نویسنده ناشناس: در سال‌های اخیر، با بالا گرفتن اعتراضات و نارضایتی‌های گسترده مردم ایران از وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجود، بحث درباره آینده رهبری کشور و نیروهای جایگزین جمهوری اسلامی بیش از همیشه مطرح شده است. در این میان، نام رضا پهلوی، فرزند آخرین پادشاه ایران، به عنوان یکی از چهره‌های شاخص اپوزیسیون خارج از کشور مورد توجه برخی از رسانه‌ها و بخشی از افکار عمومی قرار گرفته است. هواداران او، رضا پهلوی را نماد وحدت، گذار مسالمت‌آمیز و اراده برای تحقق نظامی مردمسالار معرفی می‌کنند و تلاش دارند با برجسته کردن برخی ویژگی‌ها و سوابق خانوادگی‌اش، او را به عنوان پاسخ مناسب به بحران رهبری امروز ایران جا بزنند.

با این وجود، نگاهی موشکافانه و بی‌طرفانه به کارنامه، دیدگاه‌ها، جایگاه اجتماعی و تجربه رضا پهلوی، نکات مهم و بحران‌آفرینی را نمایان می‌کند؛ نکاتی که نشان می‌دهد تأکید بر نقش محوری یا رهبری او نه تنها پاسخگوی نیازهای پیچیده و چندلایه جامعه ایرانِ امروز نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز بازتولید بسیاری از ناکامی‌ها و ناکارآمدی‌های تاریخی شود. پرسش‌های بنیادین درباره پیوند واقعی او با جامعه ایران، میزان شناختش از مشکلات میدانی مردم، برنامه‌های عملی‌اش برای آینده و نحوه مواجهه‌ با نقدها و میراث گذشته، همه و همه ایجاب می‌کند تا پیش از اعتماد یا سپردن مسئولیت رهبری به چنین شخصیتی، با نگاهی نقادانه و بی‌تعارف عملکرد، دیدگاه‌ها و ظرفیت‌های او را مورد بررسی جدی قرار دهیم.

در ادامه، دلایل و استدلال‌هایی ارائه می‌شود که بر مبنای تجربه تاریخی، تحلیل اجتماعی و چارچوب‌های مدیریتی، نشان می‌دهد چرا رضا پهلوی گزینه‌ای مناسب برای رهبری ملت ایران در مسیر گذار به آینده‌ای بهتر و دموکراتیک نیست. بررسی این نکات نه تنها برای مخالفان سلطنت، بلکه برای تمام ایرانیانی که دغدغه عبور واقعی و پایدار به سوی آزادی، عدالت و پیشرفت را دارند، ضروری است تا بتوانند مسیر درست را از مسیرهای ناراست تشخیص دهند.

۱. دوری طولانی‌مدت رضا پهلوی از ایران و فقدان تجربه‌ی زیست واقعی در جامعه ایرانی، یکی از بارزترین عواملی است که او را به عنوان رهبری مناسب برای ایرانیان زیر سوال می‌برد. از زمان کودکی، او به واسطه وقایع انقلاب ۱۳۵۷ به همراه خانواده خود به خارج از کشور مهاجرت کرد و زندگی‌اش را در محیطی کاملاً متفاوت با بسترهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران، عمدتاً در آمریکا و سپس بخش‌هایی از اروپا، سپری نموده است. این تجربه به او فرصت بهره‌مندی از امکانات تحصیلی، رفاه اقتصادی و فضای باز سیاسی داده و سبب شده که شناخت او نسبت به دشواری‌های واقعی ملت ایران، از جمله فشار تحریم‌ها، بحران معیشت، نقض حقوق اقوام و زنان، و سرکوب‌های سیاسی و اجتماعی، عمدتاً از طریق واسطه‌ها و رسانه‌ها باشد؛ نه از مسیر زیست ملموس و روزمره. در کشوری که رهبری به شناخت عمیق منطقه‌ای، زبانی و فرهنگی و نیز درک درد و امید مردم وابسته است، فردی که دهه‌ها خارج از بستر اجتماعی ایران زیسته، به احتمال زیاد قادر نخواهد بود نیازهای واقعی جامعه را به درستی درک و نمایندگی کند و تصمیم‌گیری‌های او مبتنی بر اولویت‌ها و حساسیت‌های سطحی یا حتی نادرست خواهد بود.

۲. خاطره‌ی تاریخی جامعه ایران نسبت به نظام پادشاهی و به‌ویژه دو دوره حکومت پهلوی ارتباط مستقیمی با رویکرد جامعه به رضا پهلوی دارد. مردم ایران به ویژه خانواده‌های دگراندیشان و گروه‌های سیاسی، هنوز آثار سرکوب‌های گسترده توسط نهادهایی مانند ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) را که در دوره پهلوی دوم فعالیت می‌کرد، به یاد دارند. سانسور سخت‌گیرانه، جلوگیری از شکل‌گیری احزاب مستقل و قتل و زندان مخالفان نه فقط به قصه‌های تاریخ، بلکه به حافظه خانوادگی و جمعی بسیاری بازمی‌گردد. حضور طولانی مدت رضا پهلوی در خارج از کشور و رویکرد او مبنی بر حمایت از مشروطه یا سلطنت پارلمانی، بدون نقد صریح گذشته و پذیرش مسئولیت آنچه پدر یا پدربزرگش انجام داده‌اند، باعث می‌شود بخش بزرگی از جامعه تصور کند که بازگشت او به معنی بازگشت آن سازوکارهای سرکوب و ناکامی در تحقق آرمان‌های دموکراسی است. این بدبینی حاصل تجربه زیسته و مستند ایرانیان با حکومت پادشاهی است، تجربه‌ای که هنوز التیام نیافته و مانعی جدی بر سر راه پذیرش مجدد هرگونه چهره وابسته به آن تاریخ از جمله رضا پهلوی است.

۳. یکی از انتقادات اساسی به رضا پهلوی نبود هیچ گونه سابقه اجرایی و مدیریتی قابل استناد در زندگی اوست. در طول بیش از چهار دهه، که فرصت‌های متعددی برای ایفای نقش‌های سیاسی، اجتماعی یا مدیریتی چه در قالب سازماندهی اپوزیسیون و چه در حوزه فعالیت‌های مدنی و بشردوستانه در خارج کشور وجود داشت، او به جز شرکت در جلسات و مصاحبه‌های نمادین، نقشی فعال و موثر ایفا نکرده است. رهبر شایسته در جهانی با تحولات سریع، باید تجربه مقابله با بحران‌ها، مدیریت نیروهای انسانی، رهبری تعاملات میان‌فرهنگی و تصمیم‌گیری‌های مهم را در عمل کسب کرده باشد. نبود چنین تجربه‌هایی باعث شده است که حتی در بین هم‌فکران یا مخالفان جمهوری اسلامی هم تردیدهایی واقعی درباره امکان اتکای به رهبری او شکل بگیرد. به ویژه با نگاه به کارنامه موفق رهبران موثر منطقه‌ای یا جهانی، نبود سابقه‌ی عملی و تجربیات اجرایی نقطه‌ضعفی جدی است که نمی‌تواند صرفاً با عنوان شاهزاده یا نام خانوادگی جبران شود.

۴. اتکای بیش از اندازه رضا پهلوی به حمایت قدرت‌های خارجی، به ویژه کشورهای غربی به‌عنوان پشتوانه تحقق اهدافش، یکی از عمیق‌ترین نگرانی‌ها نزد افکار عمومی ایران است. در جهان امروز، سابقه بی‌اعتمادی به دخالت خارجی، چه در کودتای ۲۸ مرداد و چه در دیگر برهه‌های حساس تاریخ معاصر ایران، تأثیرات مخربی بر امنیت، ثبات و هویت ملی گذاشته است. بسیاری از کنشگران و روشنفکران ایرانی معتقدند رهبری که برای تحقق تغییرات یا بازگشت به قدرت عمدتاً بر پشتیبانی دیپلماتیک یا مالی قدرت‌های بیرونی تکیه کند، هرگز نمی‌تواند نماینده واقعی خواست و منافع مردم باشد و همیشه ابزار فشار خارجی‌ها خواهد ماند. این عدم استقلال سیاسی بنیان مشروعیت و اعتماد عمومی را نابود می‌کند و تجربه تلخ وابستگی به غرب در دوران پیش از انقلاب، هنوز در حافظه ملی ایرانیان زنده است. چنین رهبرانی عمدتاً با بحران مشروعیت مواجه‌اند و هرگز نمی‌توانند امید یا وحدت ملی ایجاد کنند.

۵. ناتوانی رضا پهلوی در ایجاد وفاق و اتحاد واقعی میان نیروهای اپوزیسیون و گروه‌های مختلف مخالف جمهوری اسلامی، یکی دیگر از دلایل ضعف اوست. چشم‌انداز سیاسی ایران متکثر و دارای سلایق و گفتمان‌های بسیار متضادی است، از نیروهای چپ و ملی‌گرا تا جمهوری‌خواهان، فدرالیست‌ها و گروه‌های مدنی. طی سال‌های اخیر بارها شاهد اختلاف، جدایی و حتی تخریب متقابل در میان اعضای اپوزیسیون بوده‌ایم و در این میان رضا پهلوی، با اینکه به خاطر نام خانوادگی، رسانه‌ها و سرمایه نمادین بیشتری داشت، هیچگاه نتوانست به شکلی موثر جریان‌ها را گرد یک محور مشترک جمع کند. بسیاری حتی او را عامل تفرقه یا رقیب اتحاد معرفی می‌کنند و معتقدند تلاش‌هایش بیشتر به دنبال سهم‌خواهی شخصی و تثبیت اعتبار خانوادگی بوده است تا ایجاد پایه‌ای برای یک جنبش دموکراتیک و فراگیر. این ناکارآمدی در اجماع‌سازی بدین معنی است که حتی اگر او نقشی در آینده ایران بیابد، توان هدایت طیف گسترده‌ای از نیروهای اجتماعی و سیاسی را نخواهد داشت.

۶. از منظر گفتمان سیاسی، رضا پهلوی نتوانسته است فراتر از شعارهای کلی و مبهم، برنامه یا روایت منسجم، عملی و قابل اتکا ارائه دهد. او اغلب به مفاهیمی چون «اتحاد»، «دموکراسی»، «قانون‌مداری» و «آزادی» اشاره کرده اما نحوه تحقق عملی این ارزش‌ها، چگونگی انتقال قدرت، مدیریت اختلافات قومی و مذهبی، ساختار آینده حکومت، اقتصاد و چالش‌های اجتماعی هرگز به طور شفاف از سوی او تعریف نشده است. دوران معاصر و تجربه کشورهای گذار از اقتدارگرایی نشان داده رهبر موثر باید تحلیل عمیق از مسائل، نقشه راه، اهداف اجرایی و باور به پاسخگویی واقعی در برابر مردم ایران داشته باشد. این ابهام و عدم برنامه، اعتماد شهروندان، نخبگان و جامعه مدنی را به توان واقعی او برای حل مشکلات پیچیده ایران تضعیف می‌کند. چنین کمبودی سبب می‌شود که بسیاری او را بیشتر یک چهره سمبلیک یا رسانه‌ای بدانند تا رهبر سیاسی لایق تحول واقعی.

۷. بررسی نظرسنجی‌های معتبر بین‌المللی و تحلیل‌های اجتماعی نشان می‌دهد که میزان محبوبیت رضا پهلوی در داخل ایران بسیار پایین‌تر و شکننده‌تر از تصویری است که رسانه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای یا هوادارانش ارائه می‌دهند. در واقع، طیفی از ایرانیان به ویژه نسل جوان، اقلیت‌های دینی و قومی و فعالان مدنی، نه تنها علاقه‌ای به بازگشت سلطنت- حتی به شکل سمبلیک و نمادین یا سلطنت پارلمانی- نشان نمی‌دهند، بلکه در فضای اجتماعی و فرهنگی امروز ایران، سلطنت را نماد استبداد، تبعیض و اقلیتی می‌دانند که با واقعیت‌های ایران مدرن و چندصدایی در تعارض است.

 حمایت از رضا پهلوی عمدتاً در میان گروه‌های خاصی از تبعیدیان یا برخی قدیمی‌ها فعال‌تر است و این جایگاه محدود، نمی‌تواند پشتوانه لازم برای اعمال تغییرات بنیادین در گستره سراسر کشور باشد. رهبر تغییر اجتماعی باید از محبوبیت، مشروعیت و مقبولیت گسترده میان توده‌های مردم برخوردار باشد؛ اما رضا پهلوی با اتکا به حلقه‌ای محدود از حامیان سنتی، عمدتاً خارج‌نشین و بخشی از رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور، قادر به ایجاد این نفوذ و ارتباط گسترده نیست. واقعیت این است که در ایران امروز، فضای گفتمانی و مطالبات عمومی دیگر بر مدار آرمان‌گرایی گذشته یا نگاه نوستالژیک به سلطنت نمی‌گردد.

 حتی در جنبش‌های اعتراضی اخیر و حرکت‌های اجتماعی درون کشور، چهره یا شعار شاخصی از سلطنت‌طلبی به چشم نمی‌خورد و میل به بازگشت نظام سلطنت در میان اکثریت جامعه، غایب یا حتی بعضاً محل انتقاد و مقاومت است. این عدم استقبال نه فقط به دلیل خاطرات تلخ گذشته، بلکه به سبب تحولات فکری و رشد اندیشه‌های مدرن، گرایش به مشارکت‌جویی، و آرمان دموکراسی واقعی در بین نسل‌های جدید است که سلطنت- حتی به اشکال نمادین آن- را با مفهوم مشارکت و عدالت در تعارض می‌بیند.

 شواهد میدانی، تحلیل فعالان جنبش‌های اجتماعی و داده‌های پژوهشی همگی گواه آن است که مشروعیت و محبوبیت اجتماعی عنصری حیاتی است که رضا پهلوی فاقد آن است؛ عاملی که موجب می‌شود هر گونه ادعای رهبری یا مدیریت گذار سیاسی در ایران، بیش از آن که بر خواست و پشتیبانی مردم تکیه داشته باشد، متکی به روایت‌سازی رسانه‌ای و تلاش برای بازنمایی مصنوعی جایگاه سلطنت باشد. فقدان این پایه اجتماعی، نه تنها برنامه‌های او را شکننده و رؤیاپردازانه می‌کند، بلکه در عمل هرگونه اصلاح یا تحول جدی را از پیش، محکوم به شکست و بی‌ریشگی در متن جامعه ایران می‌سازد.

در نهایت، مجموعه‌ی شواهد تاریخی، تحلیل‌های جامعه‌شناختی و واقعیت‌های سیاست امروز ایران به روشنی نشان می‌دهد که رضا پهلوی نه از نظر پیشینه و کارنامه عملی، نه از نظر مشروعیت و محبوبیت مردمی و نه از منظر گفتمان و برنامه سیاسی، واجد شرایط رهبری آینده ایران نیست. او بیش از چهار دهه است که از زیست اجتماعی و واقعی مردم ایران جدا بوده و عمدتا با تکیه بر سرمایه نمادین خانوادگی و حمایت محدود حلقه‌ای خاص از مهاجران سیاسی، تلاش دارد چهره‌ای از خود به عنوان رهبر جایگزین نظام فعلی ارائه دهد. اما جامعه ایران امروز، جامعه‌ای است جوان، چندصدایی، عدالت‌خواه و خواهان مشارکت و شایسته‌سالاری؛ جامعه‌ای که در تجربه‌های تاریخی خود از استبداد سلطنتی و ناکامی‌های دوران پهلوی عبور کرده، و دیگر حاضر نیست رهبری را تنها به واسطه نسب و پیشینه سلطنتی بپذیرد.

تحولات عمیق فکری و فرهنگی جامعه، رشد جنبش‌های مستقل مدنی، تاکید بر گذشته‌پژوهی و مطالبه پاسخگویی، همه و همه نشان‌دهنده این است که نسل جدید ایرانیان به دنبال الگویی نوین، مسئول، شفاف و پاسخگو برای رهبری است؛ نه چهره‌ای که فاصله آشکاری با زندگی، درد و امید مردم دارد و حتی از نقد صریح گذشته و پذیرش مسئولیت‌های تاریخی خود نیز ابا دارد. با نبود محبوبیت گسترده، نبود برنامه و تجربه، و عدم توانایی ساخت وفاق ملی، اصرار بر معرفی رضا پهلوی به عنوان رهبر مناسب نه تنها کمکی به دگرگونی مثبت در ایران نمی‌کند، بلکه می‌تواند به بن‌بست‌های جدید، تضادهای اجتماعی و بازتولید چرخه ناکامی‌های تاریخی دامن بزند.

بنابراین گذار موفق و پایداری که آینده بهتر و دموکراتیک را نوید دهد، محتاج رهبرانی است که از بطن جامعه برخاسته باشند، با مردم نفس کشیده و رنج‌ و شادی‌شان را با پوست و استخوان لمس کرده‌اند، و بیش و پیش از هر چیز، مشروعیت خود را از مردم و صندوق رأی می‌گیرند، نه از نام و نسب خانوادگی یا حمایت بیرونی. ایران امروز بیش از هر چیز به چنین رهبرانی نیاز دارد؛ رهبرانی که صدای واقعی جامعه، ایران امروز و آینده باشند.