آیا تاج و تخت به ایران بازمی‌گردد؟ نگاهی به خیزش سلطنت‌طلبان پس از ضربه اسرائیل به جمهوری اسلامی

آیا سلطنت در ایران قابل احیاست؟
به قلم: مسعود زمانی - نشنال اینترست

محبوبیت فزاینده رضا پهلوی و نارضایتی فزاینده در ایران، احتمال احیای یک سلطنت مشروطه را افزایش داده است؛ جایگزینی سکولار و دموکراتیک که به‌طور فزاینده‌ای به عنوان مسیری پایدار برای آینده پس از جمهوری اسلامی در نظر گرفته می‌شود.

رضا پهلوی، ولیعهد ایران، پس از حملات نظامی اسرائیل به خاک ایران از ۱۲ ژوئن، با این کلمات خطاب به مخالفان ایرانی سخن گفت: "اکنون زمان قیام است؛ زمان بازپس‌گیری ایران. بیایید همه به پا خیزیم و به این رژیم پایان دهیم."

آغاز عملیات "شیر خیزان" که فرماندهان ارشد سپاه پاسداران و عناصر کلیدی زیرساخت‌های نظامی ایران را هدف قرار داد، نشان‌دهنده یک تغییر چشمگیر است. اسرائیل هدف خود را از کار انداختن، نابودی و رفع تهدید عنوان می‌کند. نکته قابل توجه این است که مقیاس و دقت حملات، گمانه‌زنی‌ها را در مورد اینکه تغییر رژیم ممکن است یک پیامد ناخواسته یا خواسته باشد، افزایش داده است.

این سناریو با دینامیک‌های داخلی نیز تقویت می‌شود: خشم گسترده عمومی و نارضایتی عمیق از جمهوری اسلامی. دهه‌ها سرکوب، سوءمدیریت اقتصادی و کنترل ایدئولوژیک، مشروعیت رژیم را در بخش‌های وسیعی از جامعه از بین برده است. در این زمینه، رضا پهلوی دوباره به عنوان چهره‌ای برجسته در بحث آینده سیاسی ایران مطرح شده است.

او اخیراً اعلام کرد: "از فردای سقوط جمهوری اسلامی نترسید. ایران به جنگ داخلی یا بی‌ثباتی سقوط نخواهد کرد. ما برای آینده و شکوفایی ایران برنامه داریم."

در حالی که پهلوی همواره از حمایت از یک مدل حکومتی خاص خودداری کرده است، وابستگی تاریخی او به نهاد سلطنت و حمایت گسترده‌ای که همچنان جذب می‌کند، توجهات جدیدی را به چشم‌انداز یک سلطنت مشروطه جلب کرده است.

چگونه سلطنت ایران برانداخته شد؟
در این زمینه، ایده احیای سلطنت یکی از بحث‌برانگیزترین و کمتر مورد بحث علنی در سیاست معاصر خاورمیانه باقی مانده است. ایده بازگشت به سلطنت به "فیل در اتاق" معروف در سیاست ایران تبدیل شده است؛ یک نیروی سیاسی انکارناپذیر که بسیاری ترجیح می‌دهند آن را نادیده بگیرند. در حالی که این جنبش در میان ایرانیان، به ویژه در تبعید، به طور قابل توجهی مورد توجه قرار گرفته است، اغلب آن را چیزی بیش از یک حسرت نوستالژیک برای یک دوران گذشته قلمداد می‌کنند. با این حال، چنین تفاسیر تقلیل‌گرایانه‌ای، واقعیت‌های ظریف‌تر چشم‌انداز سیاسی ایران را نادیده می‌گیرد.

در سیاست، تعداد کمی از تناقضات می‌توانند با تعامل میان گذر زمان و دسترسی به اطلاعات رقابت کنند. پدیده‌های سیاسی اغلب ماهیت واقعی خود را تنها پس از گذشت زمان نشان می‌دهند، و تا زمانی که شواهد کافی برای قضاوت صحیح پدیدار می‌شود، فرصت برای اتخاذ مسیر صحیح عمل اغلب از دست رفته است. هنری کیسینجر این معضل را به شکلی معروف به عنوان یکی از حدس و گمان توصیف کرد: "در سال ۱۹۳۶، هیچ کس نمی‌توانست بداند که هیتلر یک ملی‌گرای بدفهمیده بود یا یک دیوانه. زمانی که قطعیت حاصل شد، باید بهای آن با میلیون‌ها زندگی پرداخت می‌شد."

به طور مشابه، در سال ۱۹۷۹، زمانی که شور انقلابی در اوج خود بود، هشدار دادن به یک ایرانی ایدئولوژیک در مورد پیامدهای فاجعه‌بار احتمالی انقلاب نه تنها به طور کامل رد می‌شد، بلکه می‌توانست جان شما را نیز به خطر بیندازد. با این حال، تنها یک نفر بود که می‌توانست انقلاب را همانطور که واقعاً بود ببیند: خود شاه. او پس از ترک ایران، تأمل کرد: "اگر مردم ایران منصف بودند و وضعیت خود را با کشورهای دیگر و وضعیت ایران پنجاه سال پیش مقایسه می‌کردند، می‌دیدند که در صلح زندگی می‌کردند. آنها چنان زندگی آسانی داشتند که تصمیم گرفتند برای به اصطلاح بهبود بیشتر زندگی خود، انقلاب کنند. اما این انقلاب مردم ایران نبود. این یک خودکشی جمعی در مقیاس ملی بود که در اوج شکوفایی رخ داد."

به طرز کنایه‌آمیزی، مشکل حدس و گمان به درک ایرانیان از شاه نیز گسترش می‌یابد. در طول سلطنت او، بسیاری از قدردانی از پیشرفت‌هایی که ایران تحت رهبری او به دست آورد، غافل بودند. همانطور که تاریخ بعداً نشان داد، سلطنت به سمت لیبرالیزاسیون حرکت می‌کرد و شاه قاطعانه به دیدگاه خود متعهد بود. با این حال، به طرز متناقضی، همین لیبرالیزاسیون به جای آرام کردن، به شور انقلابی دامن زد.

نقش لیبرالیسم غربی در نابودی سلطنت ایران
رسانه‌های غربی و روشنفکران چپ‌گرا، مانند ژان پل سارتر و میشل فوکو، تبلیغات انقلابی را تقویت کردند و جوانان انقلابی ایران را جسورتر ساختند. آنها با تشویق این حمایت خارجی، مسیر نامعلوم و غم‌انگیز یکی از پربارترین انقلاب‌های تاریخ معاصر را دنبال کردند. روجر اسکروتن با تأمل در این تراژدی، سوالی دردناک مطرح کرد: "چه کسی ایران را به یاد می‌آورد؟ چه کسی به یاد می‌آورد آن هجوم شرم‌آور روزنامه‌نگاران و روشنفکران غربی به آرمان انقلاب ایران را؟ چه کسی به یاد می‌آورد کارزار تبلیغاتی هیستریک علیه شاه، گزارش‌های مطبوعاتی مهیج درباره فساد، سرکوب پلیس، فساد دربار، و بحران قانون اساسی را؟ چه کسی هزاران دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های غربی را به یاد می‌آورد که با اشتیاق مزخرفات مارکسیستی مد روز را که توسط رادیکال‌های پشت میزنشین پخش می‌شد، جذب می‌کردند تا روزی رهبری کارزار شورش و دروغی را بر عهده بگیرند که مقدمه سقوط شاه شد؟"

ناله اسکروتن همچنان طنین‌انداز است. در حالی که روشنفکران غربی به مسیر خود ادامه دادند، ایرانیان فراموش نکردند. تاریخ معلمی سخت‌گیر است و روزانه به آنها صلح و رفاهی را یادآوری می‌کند که اگر کشور به جای آشوب انقلابی، تغییر تدریجی را در آغوش می‌گرفت، می‌توانست داشته باشد. برای کسانی که از به اصطلاح "تغییر دموکراتیک" خمینی جان سالم به در بردند، هشدارهای ادموند برک به انقلابیون فرانسه به طرز دردناکی مرتبط شد: "شما تمام این مزایا را در دولت‌های کهن خود داشتید، اما انتخاب کردید که طوری رفتار کنید که گویی هرگز در جامعه مدنی شکل نگرفته بودید، و همه چیز را از نو آغاز کرده‌اید. شما بیمار شدید زیرا با تحقیر هر آنچه به شما تعلق داشت، آغاز کردید. شما تجارت خود را بدون سرمایه آغاز کردید."

محبوبیت رضا پهلوی در حال افزایش است
نقد برک، که از آشفتگی‌های قرن هفدهم بریتانیا و احیای نهایی سلطنت نشأت گرفته بود، وضعیت وخیم ایران را بازتاب می‌دهد. همانطور که بریتانیا از طریق سختی‌ها آموخت که سلطنت می‌تواند حکمرانی را تثبیت کند، بسیاری از ایرانیان امروز یک سلطنت مشروطه را راهی عملی برای پیشرفت می‌دانند. مهدی نصیری، از اصول‌گرایان سابق که اکنون منتقد رژیم است، تخمین می‌زند که ۵۰ تا ۷۰ درصد ایرانیان از احیای سلطنت حمایت می‌کنند. چنین مشاهداتی، که با داده‌های نظرسنجی‌های قبلی نیز مطابقت دارد، حمایت رو به رشد از ولیعهد رضا پهلوی را برجسته می‌کند.

این حمایت فزاینده تنها محصول سرخوردگی تاریخی نیست. شخصیت و سبک رهبری ولیعهد رضا پهلوی نقش مهمی در ایجاد اعتماد ایفا کرده است. از زمان تبعید، رضا پهلوی به شدت از دموکراسی در ایران دفاع کرده و سبک رهبری‌ای را اتخاذ کرده که به بهترین وجه می‌توان آن را "قاطعیت نرم" توصیف کرد.

ولیعهد رضا پهلوی پیوسته از گذار مسالمت‌آمیز به دموکراسی دفاع کرده است. تبار او، که با مشارکت‌های محوری سلسله پهلوی در ایران نوین گره خورده است، و حمایت بی‌دریغ او از مردم ایران، اعتباری بی‌نظیر برای او به ارمغان آورده است.

فراتر از میراث خانوادگی او، سه اصل راهنما وجود دارد که رهبری او را تعریف می‌کند: حفظ تمامیت ارضی ایران، استقرار یک دموکراسی سکولار بر پایه حقوق بشر، و تعیین آینده سیاسی ایران از طریق انتخابات آزاد. در حالی که این اصول شایسته بررسی بیشتر هستند، آنها ولیعهد را به عنوان یک چهره متحدکننده و قابل اعتماد در میان اپوزیسیون پراکنده ایران قرار داده‌اند.

اعتماد کالایی کمیاب در سیاست ایران است، با این حال شهرت رضا پهلوی برای قابلیت اطمینان برجسته است. این اعتماد تا حدی ریشه در میراث ماندگار سلسله پهلوی دارد. زیرساخت‌های آموزشی، بهداشتی و نظامی ایران همچنان بر پایه‌هایی که در دوران پهلوی گذاشته شد، عمل می‌کنند.

آیا رضا پهلوی ایران را مسئولانه رهبری خواهد کرد؟
با این حال، اعتماد به ولیعهد، احیای خودکار سلطنت را تضمین نمی‌کند. رضا پهلوی خود متعهد است که به مردم ایران اجازه دهد آینده حکمرانی خود را از طریق یک رفراندوم آزاد تعیین کنند. این موضع عمل‌گرایانه حتی از سوی جمهوری‌خواهان نیز که ارزش رهبری او را در تسهیل یک گذار دموکراتیک می‌دانند، حمایت جذب کرده است.

منتقدان اغلب درخواست‌ها برای یک سلطنت مشروطه در ایران را به عنوان تأیید اقتدارگرایی رد می‌کنند. با این حال، این نقد، ظرایف این جنبش را نادیده می‌گیرد. سلطنت‌های مشروطه، هنگامی که مجهز به سازوکارهای نظارتی و تعادلی کافی باشند، به طور مداوم توانایی خود را در حفاظت از فرآیندهای دموکراتیک اثبات کرده‌اند. در واقع، برخی از قوی‌ترین دموکراسی‌های جهان، مانند بریتانیا، سوئد و نروژ، همچنان به سنت‌های دیرینه سلطنت خود پایبند هستند و تداوم تاریخی را با حکمرانی مدرن در هم می‌آمیزند.

در بسیاری از این کشورها، سلطنت به تاریخ ملی متمایز آنها احترام می‌گذارد و در عین حال به عنوان یک نهاد متحدکننده عمل می‌کند، به ویژه در کشورهایی با ترکیب قومی ناهمگون. در غیاب چنین نهادی، یک دولت می‌تواند به سرعت به هرج و مرج سقوط کند و به درگیری‌های قومی و فرقه‌ای دامن بزند. این تهدید حتی برای کشوری که سال‌ها حکمرانی ایدئولوژیک، هویت ملی آن را فرسوده و آن را در برابر ایدئولوژی‌های رادیکال ریشه‌دار در نژادپرستی، ضد امپریالیسم و اسلام سیاسی آسیب‌پذیر کرده است، جدی‌تر است.

حامیان سلطنت مشروطه در ایران بر ساختار و کارایی عملیاتی بیش از ایدئولوژی تأکید دارند. بسیاری استدلال می‌کنند که جغرافیای منحصربه‌فرد ایران، جمعیت متنوع قومی آن، و میراث غنی فرهنگی و تاریخی آن، سلطنت مشروطه را به شکلی مناسب‌تر از حکمرانی برای تضمین ثبات و ترویج توسعه سیاسی تبدیل می‌کند. بر خلاف جنبش‌های ایدئولوژیک، که اغلب به جزم‌اندیشی سقوط می‌کنند، طرفداران سلطنت مشروطه به سمت عمل‌گرایی عقلانی متمایل هستند.

این رویکرد مسلماً پتانسیل بیشتری برای دموکراتیزاسیون، ناسیونالیسم سکولار و انعطاف‌پذیری ساختاری دارد و به طور مؤثرتری با جامعه متنوع ایران و تجربه زیسته مردمی که شور انقلابی آنها مدت‌هاست فروکش کرده است، هماهنگ است، برخلاف جنبش‌های ریشه‌دار در ایدئولوژی‌های مارکسیستی یا مارکسیستی-اسلامی.

باید اعتراف کرد که سلطنت مشروطه یک سیستم بی‌عیب و نقص نیست و در برابر حضور رادیکال‌ها در میان حامیان خود نیز مصون نیست. با این حال، درخواست‌ها برای احیای آن بسیار فراتر از ایده‌آلیسم نوستالژیک است. آنها منعکس کننده یک تمایل عقلانی از سوی مردمی است که از وعده‌های آرمان‌شهری و هرج و مرج انقلابی خسته شده‌اند. بازگشت به سلطنت مشروطه، نشان‌دهنده یک آرزوی جمعی برای ثبات و رد آزمایش‌های سیاسی انقلابی بیشتر است.

سلطنت مشروطه ریشه‌های نهادی عمیقی در ایران دارد و هم حس آشنایی تاریخی را برای مردم فراهم می‌کند و هم چارچوبی برای گذار قانون اساسی. این نهادها می‌توانند فرآیند گذار را تسهیل کرده و در عین حال، توسعه سیاسی و اقتصادی دیرینه را که سال‌ها حکمرانی ایدئولوژیک متوقف کرده بود، به حرکت درآورند.

مفسران و سیاست‌گذاران غربی باید این جنبش را به عنوان یک نتیجه مشروع و عقلانی از تجربه تاریخی ایران به رسمیت بشناسند. رد آن به عنوان نوستالژی اقتدارگرایانه یا غیرعقلانیت، به معنای درک نادرست از دینامیک‌های گذار دموکراتیک ایران است. در عوض، این حمایت رو به رشد شایسته تأیید به عنوان یک پاسخ عملی و مستدل به دهه‌ها آشفتگی است.


درباره نویسنده: مسعود زمانی
مسعود زمانی، مدرس حقوق بین‌الملل و روابط بین‌الملل در دانشگاه بریتیش کلمبیا است. او پیشتر به عنوان استادیار رسمی حقوق بین‌الملل و دارای سمت‌های هیئت علمی در خاورمیانه و اروپا، از جمله در دانشگاه اوبرتا د کاتالونیا، خدمت کرده است.