شکوه ایران در آینده: از خاکستر تا ققنوس؛ بازگشت سلطنت مشروطه تنها کلید رهایی و سعادت ایران؟

سلطنت مشروطه در همسویی با هویت و آینده ایران

لیلا ناصری - اسپکتیتور

در فرهنگ و تاریخ ایران، سلطنت صرفاً یک نظام سیاسی نبوده است؛ بلکه مفهومی مقدس، فرهنگی و ملی را نمایندگی می‌کرده است. برخلاف تجربیات آشفته جمهوری‌خواهی که در بخش عمده‌ای از خاورمیانه مدرن دیده می‌شود، سلطنت در ایران به طور سنتی با ارزش‌هایی مانند خرد، حقیقت، عدالت و مسئولیت الهی گره خورده است. از زمان زرتشت و آیین میترایی، تا سلسله‌های هخامنشی و ساسانی، حاکمان ایرانی نه به عنوان دیکتاتور، بلکه به عنوان نگهبانان نظم کیهانی و هماهنگی ملی دیده می‌شدند. در جهان‌بینی ایرانی، پادشاهی که به فره ایزدی آراسته است، نه به عنوان ابزاری برای ستم، بلکه به عنوان حافظ اخلاق و ثبات مدنی عمل می‌کند.

در دوران مدرن، پادشاهان مشروطه‌خواه مانند رضا شاه کبیر و محمدرضا شاه پهلوی گام‌های تاریخی در نوسازی، وحدت ملی و حفظ هویت فرهنگی ایران برداشتند. حتی امروز نیز بسیاری از ایرانیان، کوروش کبیر، داریوش، پادشاهان ساسانی و پهلوی‌ها را با احترام عمیقی گرامی می‌دارند. این ارتباط عاطفی و فرهنگی پایدار با سلطنت نشان می‌دهد که این نظام بسیار طبیعی‌تر با روح ایرانی سازگار است تا مدل‌های جمهوری‌خواه وارداتی.

در مقابل، تجربه جمهوری‌خواهی در کشورهای همسایه اغلب به شکست، فساد، دیکتاتوری یا تجزیه منجر شده است. عراق، سوریه، افغانستان، پاکستان و جمهوری‌های پساشوروی قفقاز همگی نمونه‌هایی هستند که چگونه «جمهوری‌خواهی» در نام، به دفعات به استبداد، جنگ داخلی یا فروپاشی اقتصادی انجامیده است. در همین حال، سلطنت‌های مشروطه مانند اردن و مراکش و حتی سلطنت‌های مطلقه مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی ثبات سیاسی، رشد اقتصادی و همبستگی اجتماعی بیشتری را نشان داده‌اند. در این سیستم‌ها، پادشاه به عنوان یک چهره وحدت‌بخش عمل می‌کند، نه یک بازیگر حزبی.

در سطح جهانی نیز، سلطنت مشروطه در دموکراسی‌های پیشرفته موفقیت‌آمیز بوده است. ژاپن، بریتانیا، سوئد، دانمارک و نروژ همگی با پادشاهان نمادین که قدرت سیاسی ندارند، اما به عنوان نمادهای ملی پایدار عمل می‌کنند. این سیستم‌ها نه تنها با دموکراسی همزیستی دارند، بلکه به طرق مختلف آن را تقویت می‌کنند: سیاستمداران می‌آیند و می‌روند، اما تاج و تخت یک نماد پایدار و وحدت‌بخش برای ملت باقی می‌ماند.

برای کشوری مانند ایران، با هزاران سال میراث تمدنی، بازگشت به سلطنت مشروطه یک پسرفت نوستالژیک نیست، بلکه بازگشتی به ریشه‌ها، خرد نیاکانی و چارچوبی پایدار برای آینده‌ای آزاد و پرافتخار است. این مدل کاملاً با جهان مدرن سازگار است، در حالی که به قلب و هویت مردم ایران وفادار می‌ماند.

اما با وجود این بنیان عمیق تاریخی و فرهنگی، سلطنت در ایران برای دهه‌ها بی‌رحمانه سرکوب شده است. ریشه‌های این سرکوب در یک ائتلاف نامقدس است که در سال‌های منتهی به انقلاب ۱۳۵۷ بین چپ‌گرایان مارکسیست، اسلام‌گرایان سیاسی و جناح‌های ضد ملی‌گرا شکل گرفت، که همگی برای سرنگونی سلطنت پهلوی متحد شدند.

در آن دوره، گروه‌های چپ‌گرا که به شدت تحت تأثیر ایدئولوژی‌های وارداتی مانند مارکسیسم و لنینیسم بودند، سلطنت مشروطه ایران را «امپریالیستی» نامیدند و با شعارهای رادیکال و جنگ طبقاتی، بافت ملی را تضعیف کردند. در همین حال، روحانیت، با عطش قدرت، توده‌ها را از طریق پوپولیسم مذهبی بسیج کرد. اگرچه این دو جنبش اساساً در تضاد بودند، اما در خصومت متقابل خود نسبت به ملی‌گرایی، تمدن کهن ایرانی و نهاد سلطنت، به نقطه مشترکی رسیدند.

این ائتلاف مخرب در نهایت به سقوط دولت پهلوی منجر شد؛ رژیمی که آموزش همگانی، رهایی زنان، توسعه صنعتی، رشد زیرساخت‌ها و سیاست خارجی مستقل را به ارمغان آورده بود. به جای آن، ایران به یک رژیم توتالیتر تئوکراتیک سقوط کرد که روشنفکران را اعدام کرد، ملی‌گرایان را سرکوب کرد، حافظه تاریخی را محو کرد و جنگی پایدار علیه تمام نمادهای سلطنتی به راه انداخت.

حتی امروز، بیش از چهار دهه بعد، همان فرزندان ایدئولوژیک به جنگ خود علیه ملی‌گرایی و سلطنت ادامه می‌دهند؛ این بار تحت لوای «جمهوری‌خواهی» یا به اصطلاح «اصلاح‌طلبی».

این گروه‌ها، در حالی که چهره‌ای مدرن از خود نشان می‌دهند، اساساً با استقلال فرهنگی، تداوم تاریخی و وحدت ملی که سلطنت نمایندگی می‌کند، مخالف هستند. آنها اصطلاح «سلطنت» را تمسخر می‌کنند، در حالی که از هرگونه بحث صادقانه در مورد اینکه چگونه اکثر جمهوری‌های خاورمیانه به کلی در ایجاد صلح یا رفاه شکست خورده‌اند، اجتناب می‌کنند.

دلیل واقعی آزار و اذیت سلطنت‌خواهان در ایران ساده است: سلطنت ایرانیان را به هویت اصیل، تمدن باستانی و اخلاق‌گرایی خود پیوند می‌دهد. و برای رژیم‌های ایدئولوژیک، این تهدیدی بزرگتر از هر دشمن خارجی است. دشمنان ایران می‌دانند که احیای سلطنت مشروطه چیزی بیش از تغییر یک سیستم سیاسی خواهد بود؛ این به معنای احیای روح واقعی ایران است، روحی مبتنی بر خرد، آزادی، مدارا و عدالت.

به همین دلیل است که سلطنت‌خواهان تهدید نمی‌کنند، بلکه الهام‌بخش هستند. و به همین دلیل است که دشمنان ایران بیش از همه از آنها می‌ترسند.

-----------------------------
در همین زمینه:

تاریخ سلطنت مشروطه در ایران:۱. بذر بیداری و نارضایتی‌ها:
ریشه‌های جنبش مشروطه را باید در نیمه دوم قرن نوزدهم و در واکنش به ضعف روزافزون حکومت قاجار، فساد دربار، نفوذ فزاینده قدرت‌های خارجی (روسیه و بریتانیا)، و نارضایتی عمومی از وضعیت اقتصادی و اجتماعی جستجو کرد. آشنایی ایرانیان با تحولات سیاسی و اجتماعی در غرب، به ویژه انقلاب‌های دموکراتیک، بذر ایده‌های آزادی‌خواهی و قانون‌گرایی را در میان روشنفکران، روحانیون، و تجار کاشت. ظلم و ستم حکام محلی، عدم وجود عدالتخانه، و امتیازات واگذارشده به بیگانگان، موجبات اعتراضات گسترده‌ای را فراهم آورد.

۲. آغاز نهضت مشروطه و صدور فرمان:
جرقه انقلاب مشروطه با اعتراضات مردمی در سال ۱۲۸۴ خورشیدی آغاز شد. وقایعی چون فلک کردن تجار شکر توسط علاءالدوله، حاکم تهران، به اعتراضات گسترده در بازار و تحصن در حرم شاه عبدالعظیم منجر شد. خواسته‌های اصلی معترضان شامل برکناری حاکم تهران، برکناری مسیو نوز (مأمور بلژیکی گمرک)، و تأسیس عدالتخانه بود. با اوج‌گیری اعتراضات و تحصن‌ها، مظفرالدین شاه قاجار که در بستر بیماری بود، سرانجام در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ فرمان مشروطیت را امضا کرد و به این ترتیب، ایران وارد دوران سلطنت مشروطه شد.

۳. مجلس اول و تدوین قانون اساسی:
پس از صدور فرمان مشروطیت، اولین مجلس شورای ملی در مهر ۱۲۸۵ تشکیل شد. نمایندگان مجلس که از اقشار مختلف جامعه از جمله اصناف، تجار، روحانیون، و شاهزادگان تشکیل شده بودند، بلافاصله کار تدوین قانون اساسی را آغاز کردند. در ۹ دی همان سال، مظفرالدین شاه قانون اساسی را امضا کرد. این قانون، اگرچه نقص‌هایی داشت و همچنان قدرت زیادی را به شاه می‌داد، اما گامی بزرگ در جهت تحدید قدرت مطلقه و ایجاد نهادهای انتخابی در ایران محسوب می‌شد.

۴. استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس:
با مرگ مظفرالدین شاه و به سلطنت رسیدن پسرش، محمدعلی شاه، دوران پرچالشی برای مشروطه آغاز شد. محمدعلی شاه که به شدت با مشروطه مخالف بود و سودای بازگشت به سلطنت مطلقه را در سر داشت، به بهانه‌های مختلف با مجلس درگیر شد. او سرانجام در ۲ تیر ۱۲۸۷، با کمک بریگاد قزاق به رهبری لیاخوف روسی، مجلس شورای ملی را به توپ بست و بسیاری از آزادی‌خواهان را دستگیر و اعدام کرد. این دوره به «استبداد صغیر» معروف شد.

۵. بازگشت مشروطه و خلع محمدعلی شاه:
اما استبداد صغیر دوامی نیاورد. مقاومت مشروطه‌خواهان در تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان، و همچنین حرکت مجاهدین از گیلان به رهبری سپهدار اعظم و از اصفهان به رهبری صمصام‌السلطنه بختیاری به سوی تهران، وضعیت را برای محمدعلی شاه دشوار کرد. در مرداد ۱۲۸۸، تهران به دست مشروطه‌خواهان فتح شد و محمدعلی شاه از سلطنت خلع و به تبعید فرستاده شد. پسر خردسالش، احمدشاه، به سلطنت رسید و مشروطه برای بار دیگر احیا شد.

۶. دوره احمدشاه و آغاز دخالت‌های خارجی:
دوران سلطنت احمدشاه قاجار که آخرین پادشاه قاجار بود، با بی‌ثباتی سیاسی، ضعف دولت مرکزی و اوج‌گیری دخالت‌های خارجی همراه بود. جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط قوای بیگانه، وضعیت را وخیم‌تر کرد. دولت‌های پی در پی در این دوره نتوانستند ثبات لازم را به کشور بازگردانند و بحران اقتصادی و سیاسی ادامه یافت. در این دوره، مجلس نیز با چالش‌های متعددی روبرو بود و نمی‌توانست به طور موثر عمل کند.

۷. روی کار آمدن رضاشاه و پایان قاجاریه:
در چنین شرایطی، رضاخان میرپنج، فرمانده آتریاد قزاق، با انجام کودتای ۱۲۹۹ و سپس به دست گرفتن مقام وزارت جنگ و بعدتر ریاست‌الوزرایی، به تدریج قدرت را در دست گرفت. او با سرکوب شورش‌های داخلی و ایجاد ارتش نوین، به نوعی ثبات نسبی در کشور برقرار کرد. سرانجام در سال ۱۳۰۴، با حمایت مجلس شورای ملی (که تحت نفوذ او بود)، سلسله قاجار منقرض و سلطنت به رضاخان و دودمان پهلوی منتقل شد. این اقدام، پایان رسمی سلطنت مشروطه قاجار و آغاز فصلی نوین در تاریخ سلطنت مشروطه ایران بود.

۸. دوران پهلوی و توسعه و مدرنیزاسیون:
رضاشاه پهلوی و پس از او محمدرضاشاه پهلوی، با وجود اینکه به ظاهر در چارچوب سلطنت مشروطه حکومت می‌کردند، اما در عمل قدرت فائقه را در دست داشتند. به خصوص در دوران رضاشاه، تمرکز بر مدرنیزاسیون، توسعه زیرساخت‌ها، و سکولاریزاسیون بود. در دوران محمدرضاشاه نیز، برنامه‌های توسعه‌ای گسترده‌ای به اجرا درآمد و ایران به سمت صنعتی شدن و پیشرفت حرکت کرد. در این دوران، مجلس نقش کمتری در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور داشت و بیشتر تابع اراده شاه بود.

۹. چالش‌ها و نارضایتی‌ها در دوران پهلوی:
با وجود پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی در دوران پهلوی، نارضایتی‌ها از عدم وجود آزادی‌های سیاسی، سرکوب مخالفان، و افزایش فاصله طبقاتی رو به فزونی گذاشت. نهادهای امنیتی مانند ساواک، موجبات ترس و ناامنی را در جامعه فراهم آوردند. همچنین، وابستگی به قدرت‌های خارجی و به‌ویژه آمریکا، انتقادات وسیعی را برانگیخت. این عوامل، در کنار ظهور و رشد جنبش‌های مذهبی و چپ‌گرا، زمینه را برای فروپاشی سلطنت مشروطه پهلوی فراهم آورد.

۱۰. انقلاب ۱۳۵۷ و پایان سلطنت مشروطه:
با اوج‌گیری اعتراضات مردمی و شکل‌گیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، محمدرضاشاه پهلوی مجبور به ترک کشور شد. در بهمن همان سال، با پیروزی انقلاب و بازگشت آیت‌الله خمینی به ایران، نظام سلطنتی برچیده شد. در فروردین ۱۳۵۸، با برگزاری همه‌پرسی، نظام جمهوری اسلامی تأسیس شد و به این ترتیب، پس از بیش از ۷۰ سال، تاریخ سلطنت مشروطه در ایران به پایان رسید و فصلی کاملاً جدید در تاریخ سیاسی این سرزمین گشوده شد.