آیا رؤیای تغییر رژیم ایران می‌تواند خطرناک باشد؟

دویچه وله: مقامات اسرائیل و آمریکا در بحبوحه جنگ تهران و تل‌آویو بارها از "تغییر رژیم" در ایران سخن گفتند. با این حال به‌گفته تحلیلگران سیاسی، اینکه بشود تغییری به این بزرگی را از خارج از ایران ایجاد کرد، جای تردید جدی دارد.

نخست‌وزیر اسرائیل در بحبوحه جنگ میان این کشور با ایران تاکنون صریح‌ترین موضع را در مورد "تغییر رژیم در ایران" اتخاذ کرده است. بنیامین نتانیاهو در گفت‌وگو با شبکه آمریکایی فاکس‌نیوز اعلام کرد که طبیعتاً عملیات نظامی اسرائیل می‌تواند به تغییر رژیم در ایران منجر شود، چرا که حکومت در تهران "بسیار ضعیف" است.

دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا نیز در این‌باره سیگنال‌های متناقضی ارسال کرد. او ابتدا در شبکه اجتماعی شخصی خود "تروث سوشال" نوشت: «ما دقیقاً می‌دانیم که به‌اصطلاح رهبر جمهوری اسلامی کجا پنهان شده است. او هدف آسانی است، اما در حال حاضر در مکانی امن قرار دارد. ما قصد نداریم او را حذف کنیم، حداقل نه در این لحظه.»

اما ترامپ روز یکشنبه ۲۲ ژوئن موضع خود را تغییر داد و نوشت: «استفاده از اصطلاح تغییر رژیم شاید از نظر سیاسی درست نباشد، اما اگر رژیم کنونی ایران قادر به عظمت بخشیدن به این کشور نباشد، پس چرا نباید تغییری در کار باشد؟»
تجربه‌های پرهزینه و شکست‌خورده تغییر رژیم
اکارت وورتس، مدیر مؤسسه مطالعات خاورمیانه در "انستیتوی GIGA" هامبورگ، هشدار می‌دهد: «اینکه اصلاً بشود تغییری به این بزرگی را از سوی نیروهای خارجی در یک کشور ایجاد کرد، جای تردید جدی دارد و حتی اگر چنین چیزی رخ دهد، اینکه پیامدهای آن به‌سوی نتیجه دلخواه پیش برود، پرسش دیگری است.»

او می‌گوید، در مورد ایران، احتمال دارد که در چنین شرایطی سپاه پاسداران قدرت را کاملاً در دست بگیرد و سیاست‌های تهاجمی‌تری در پیش گیرد. حتی سناریوی "فروپاشی کلی ساختار کشور" نیز مطرح است، درست شبیه به آنچه پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ یا پس از مداخله ناتو در لیبی در سال ۲۰۱۱ رخ داد.

به زعم تحلیلگران سیاسی، به‌طور کلی تغییر رژیم از بیرون یک ایده‌ بسیار بحث‌برانگیز بوده و از منظر حقوق بین‌الملل، چنین اقدامی "نقض صریح" حاکمیت ملی کشورها محسوب می‌شود.

این تغییرات معمولاً از پشتوانه دموکراتیک داخلی برخوردار نیستند و اغلب منجر به خلأ قدرت و مرحله‌ای از بی‌ثباتی و خشونت می‌شوند. دولت‌های تازه منصوب‌شده اغلب توانایی و ظرفیت حل بحران‌های کشور را ندارند و بحران‌های تازه‌ای را رقم می‌زنند.

در تاریخ معاصر خاورمیانه، تلاش‌های متعددی برای تغییر رژیم از بیرون صورت گرفته که پیامدهای آن تا به امروز قابل مشاهده است.
افغانستان؛ دو دهه هزینه بی‌ثمریکی از بارزترین این نمونه‌ها، افغانستان است. پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر در سال ۲۰۰۱ در نیویورک، ناتو برای نخستین‌بار در تاریخ خود به "بند ۵" پیمان دفاعی‌اش استناد کرد. این ائتلاف نظامی به رهبری آمریکا، با هدف سرنگونی طالبان و نابودی القاعده وارد افغانستان شد.

در ابتدا موفقیت‌هایی حاصل شد؛ طالبان تا پایان سال ۲۰۰۱ از کابل رانده شدند. در ادامه، نیروهای ائتلاف تلاش کردند ساختارهای دموکراتیک ایجاد کنند و در برخی حوزه‌ها مانند حقوق زنان، آموزش و بهداشت بهبودهایی هم دیده شد.

اما این تلاش‌ها با چالش‌های جدی روبه‌رو شد. اختلاف‌نظر میان بازیگران بین‌المللی بر سر چگونگی تلفیق اقدامات نظامی، سیاسی و توسعه‌ای، روند بازسازی افغانستان را مختل کرد. همچنین هیچ برنامه مشخصی برای چگونگی از درگیر کردن ساختارهای سنتی جامعه افغانستان در فرایند بازسازی کشور وجود نداشت.

وضعیت امنیتی افغانستان طی دو دهه بسیار "شکننده" باقی ماند. حملات مکرر تروریستی، کشور را بارها به لرزه درآورد و طالبان نیز بارها ضدحمله‌هایی ترتیب دادند. بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ حدود ۳ هزار و ۶۰۰ سرباز غربی و نزدیک به ۵۰ هزار غیرنظامی افغان جان خود را از دست دادند و هزینه‌ کلی این عملیات برای غرب نزدیک به "یک تریلیون دلار" آمریکا برآورد شد.

پس از خروج شتاب‌زده و آشفته‌ آمریکا و متحدانش در تابستان ۲۰۲۱، طالبان بار دیگر قدرت را در این کشور در دست گرفتند و تقریباً تمام دستاوردهای بیست‌ سال گذشته به عقب برگشت.
عراق؛ ادامه پیامدهای سقوط رژیم صدامسربازان آمریکایی و غیرنظامیان عراقی در آوریل ۲۰۰۳ مجسمه صدام حسین را در بغداد سرنگون کردند (عکس از آٰرشیو)

دیکتاتور دیرپای عراق، صدام حسین، روزگاری با حمایت و تسلیح مستقیم ایالات متحده قدرت گرفت، اما در سال ۲۰۰۳ آمریکا به همراه "ائتلاف مشتاقان" (Coalition of the Willing) و بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل تصمیم به سرنگونی او گرفت، آن‌هم به دلیل حمایت صدام از القاعده و در اختیار داشتن سلاح‌های کشتار جمعی.

وورتس می‌گوید: «صدام حسین نه به‌خاطر داشتن سلاح‌های کشتار جمعی، بلکه چون چنین سلاح‌هایی نداشت، سرنگون شد و این موضوع در آن زمان به وضوح از سوی ایران مورد توجه قرار گرفت.»

پس از سقوط صدام، آمریکا یک دولت انتقالی در عراق مستقر کرد؛ دولتی که بعدها به‌دلیل سوءمدیریت و ناآگاهی از شرایط واقعی کشور، به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت. خصومت‌های قدیمی میان گروه‌های مذهبی منجر به شرایطی شبیه جنگ داخلی شد؛ مسلمانان سنی و شیعه یکدیگر را می‌کشتند و انفجارهای خونین تقریباً هر روزه رخ می‌داد.

در همین حال، سربازان عراقی که از خدمت مرخص شده بودند، شروع به جنگ علیه نیروهای آمریکایی کردند.

چند سال بعد و در سال ۲۰۱۴، گروه تروریستی داعش در بخش‌هایی از عراق قدرت گرفت و برای مدتی چند ساله، ساختاری شبیه یک دولت تشکیل داد؛ ساختاری که در آن شکنجه، نقض سیستماتیک حقوق بشر و نسل‌کشی هدفمند اقلیت‌هایی چون ایزدی‌ها، بخشی از واقعیت روزمره بود.

بیش از دو دهه پس از حمله آمریکا به عراق و تلاش برای تغییر رژیم، اوضاع در این کشور نسبتاً بهبود یافته است. سطح خشونت کاهش یافته و قرار است انتخابات بعدی پارلمان در نوامبر ۲۰۲۵ برگزار شود. با این حال، عراق همچنان کشوری "در حال گذار" است.
لیبی؛ کشوری فروپاشیده پس از سقوط قذافیمعمر قذافی از سال ۱۹۶۹ تا ۲۰۱۱ به مدت ۴۲ سال در لیبی حکومت کرد (عکس از آرشیو)لیبی نیز همچنان از عواقب تلاش برای تغییر اجباری رژیم که از داخل و با حمایت خارج صورت گرفت، رنج می‌برد. در سال ۲۰۱۱ و در پی موج اعتراض‌های موسوم به "بهار عربی"، جنگ داخلی در لیبی آغاز شد.

معترضان علیه حکومت معمر قذافی، دیکتاتور دیرپای این کشور به خیابان آمدند. قذافی تلاش کرد با خشونت و سرکوب خونین، اعتراض‌ها را فرونشاند.

در این میان، ناتو وارد عمل شد و منطقه پرواز ممنوع برقرار کرد تا از غیرنظامیان معترض محافظت کند. رژیم قذافی تنها چند ماه دوام آورد. او در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۱ کشته شد.

اما دولتی که در سراسر این کشور مورد پذیرش باشد، هرگز پدیدار نشد؛ در عوض، کشور وارد دوره‌ای از درگیری‌های طولانی و خشونت‌بار بین گروه‌های شبه‌نظامی رقیب شد؛ درگیری‌هایی که تا امروز ادامه دارند.
چشم‌انداز تیره برای "تغییر رژیم" در ایران
با توجه به این تجربیات هشداردهنده، امید به موفقیت "تغییر رژیم" در ایران نیز بسیار ضعیف به نظر می‌رسد.

وورتس، تأکید می‌کند: «تغییر رژیم از سوی قدرت‌های خارجی، آن هم فقط با بمباران و عملیات نظامی، هیچ‌گاه موفق نبوده و ایران هم به‌احتمال زیاد از این امر مستثنی نخواهد بود.»