جمهوری اسلامی چگونه به مداخله نظامی آمریکا واکنش نشان خواهد داد؟

بی بی سی: با ورود جنگ ایران و اسرائیل به دومین هفته خود، مداخله اخیر آمریکا و حملات گسترده به سایت‌های کلیدی هسته‌ای ایران، از جمله تأسیسات به‌شدت مستحکم فردو، تهران را نگران کرده است.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مجوز استفاده از بمب‌های ۱۳۶۰۰ کیلوگرمی «نفوذگر عظیم» را برای هدف قرار دادن سایت زیرزمینی فردو صادر کرد؛ این حملات همچنین نطنز و اصفهان را هم در بر گرفت. او سپس اعلام کرد که این سایت‌ها «به‌طور کامل نابود شده‌اند» و هشدار داد که اگر ایران واکنشی نشان دهد، با «نیرویی به‌مراتب بزرگ‌تر» روبرو خواهد شد.

رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای، پیش‌تر هشدار داده بود که دخالت نظامی آمریکا می‌تواند «آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر» به‌دنبال داشته باشد و اکنون جمهوری اسلامی در حال بررسی گزینه‌هایی است که پیش از تشدید اخیر تنش‌ها مطرح کرده بود.
حمله به پایگاه‌های آمریکا در منطقهایران هشدار داده که هرگونه حمله از سوی آمریکا، منافع این کشور در سراسر منطقه را در تیررس قرار خواهد داد. سپاه پاسداران در بیانیه‌ای پس از حملات اعلام کرد که پاسخ ایران «کاری خواهد کرد که آمریکا از اقدامش پشیمان شود» و آسیب‌پذیری پایگاه‌هایی که عملیات از آنجا انجام شده‌اند را برجسته کرد.

ایالات متحده در عراق، بحرین، قطر، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، کویت، اردن و سوریه پایگاه‌هایی دارد – همه این کشورها در برد موشک‌های بالیستیک ایران قرار دارند.

در سال ۲۰۲۰، ایران در پاسخ به ترور قاسم سلیمانی، فرمانده ارشد نظامی، که به دستور ترامپ انجام شد، پایگاه عین‌الاسد را که میزبان نیروهای آمریکایی در عراق است، هدف قرار داد. از آن‌جا که تهران پیش از حمله، اطلاع‌رسانی کرده بود، این حمله تلفات انسانی نداشت اما خساراتی به پایگاه وارد کرد و به عنوان واکنشی نمادین تلقی شد.

تهران ممکن است این بار نیز از رویکردی مشابه استفاده کند.

با این حال، در شرایط پرتنش کنونی، اگر ادامه درگیری‌ها ایران را به نقطه‌ای برساند که احساس کند چیزی برای از دست دادن ندارد، احتمال حمله مستقیم به منافع غیرنظامی آمریکا، از جمله سفارتخانه‌های این کشور در منطقه، مطرح خواهد بود.

ریسک وقوع چنین سناریویی بسیار بالاست.
بستن تنگه هرمزاین تهدید آشنا در طول سال‌ها بارها از سوی مقام‌های سیاسی و نظامی ایران مطرح شده، به‌ویژه در اوج هر مرحله از تنش با کشورهای غربی.

تنگه هرمز یک گلوگاه راهبردی است که نزدیک به یک‌پنجم تجارت نفت جهان از آن عبور می‌کند.

در حال حاضر، تهدید به بستن این تنگه بار دیگر شدت گرفته است؛ جریان‌های تندرو در ایران این گزینه را مطرح می‌کنند و تأکید دارند که تبعات چنین اقدامی برای بازار جهانی نفت و اقتصاد آمریکا بسیار سنگین خواهد بود.

گزینه بستن تنگه هرمز می‌تواند با ترکیبی از مین‌های دریایی، موشک‌های کروز، سامانه‌های دفاع ساحلی و قایق‌های تندرو صورت گیرد؛ تجهیزاتی که سپاه پاسداران ایران در سال‌های اخیر به‌طور گسترده تولید و انبار کرده است.

با این حال، بستن تنگه هرمز می‌تواند نتیجه معکوس داشته باشد، چرا که ممکن است تجارت حیاتی ایران با مشتری اصلی نفتش، چین، را دچار اختلال کند.

سابقه اقدامات دریایی ایران از جمله حملات پهپادی، موشکی و مین‌گذاری علیه کشتی‌ها و تأسیسات در خلیج فارس و دریای سرخ محدود بوده است. اما پس از حملات اخیر آمریکا، ممکن است تهران با شدت بیشتری وارد عمل شود و نفتکش‌ها، بنادر یا تأسیسات انرژی در کشورهای همسایه مانند عربستان سعودی یا امارات را هدف بگیرد، به امید آنکه شوکی جهانی در بازار نفت ایجاد کند.

بلافاصله پس از عملیات نظامی که به دستور دونالد ترامپ انجام شد، چهره‌های تندرو در ایران به سرعت از احتمال حمله به تأسیسات انرژی عربستان سعودی سخن گفتند.
کارت نیابتیجنگ با اسرائیل و مداخله اخیر آمریکا می‌تواند لحظه‌ای سرنوشت‌ساز برای شبکه متحدان منطقه‌ای ایران باشد؛ همان «دوست در روز سختی». حملات هماهنگ نیروهای نیابتی حتی در مقیاسی محدود به منافع یا مسیرهای تدارکاتی آمریکا، تهدیدی واقعی برای ایالات متحده و منافعش در منطقه به شمار می‌رود.

با این حال، با وجود سال‌ها حمایت مالی و تسلیحاتی ایران از این گروه‌ها، آن‌ها اکنون از نظر نظامی خسته و فرسوده‌اند و تمایل چندانی برای ورود مؤثر به میدان نبرد از خود نشان نمی‌دهند.

حزب‌الله لبنان که از جنگ اکتبر ۲۰۲۳ تا نوامبر ۲۰۲۴ با اسرائیل ضعیف شده، تاکنون در جایگاه ناظر باقی مانده و هیچ تعهد روشنی برای حمایت از نیروهای ایرانی نشان نداده است. این در حالی است که حزب‌الله با فشارهای شدید دولت لبنان و رسانه‌های این کشور برای خلع سلاح و هماهنگی با اولویت‌های دولت بیروت از جمله بازسازی و حل بحران اقتصادی مزمن روبه‌روست.

حوثی‌های یمن نیز در جریان جنگ اخیر، افزایش قابل‌توجهی در حملات خود به اسرائیل نشان نداده‌اند. اما پیش و پس از حملات اخیر آمریکا، هشدارهایی درباره هدف قرار دادن کشتی‌های آمریکایی در دریای سرخ داده‌اند. عملی کردن این تهدیدها می‌تواند به معنای نقض آتش‌بس غیررسمی‌شان با واشنگتن باشد که در ماه مه امضا شده بود.

از عراق، حمایت نیروهای متحد ایران تا کنون به بیانیه‌های همبستگی و هشدارهای لفظی محدود بوده، و در سوریه نیز، جمهوری اسلامی پس از سقوط متحد قدیمی‌اش، بشار اسد، شاهد کاهش حمایت از سوی دولت دمشق و گروه‌های نیابتی بوده است.

با این حال، در صورت تشدید جدی درگیری‌ها که بتواند پایه‌های حاکمیت ۴۶ ساله جمهوری اسلامی را تهدید کند، تهران انتظار خواهد داشت که گروه‌های هم‌پیمان منطقه‌ای‌اش وارد میدان شوند، هرچند در سطوحی متفاوت و بسته به ظرفیت عملیاتی فعلی هر یک از آن‌ها.
برآورد ریسک
در جریان جنگ با اسرائیل، جمهوری اسلامی عمدتا بر شلیک موشک به سمت شهرها و اهداف نظامی اسرائیل تمرکز داشته و تلاش کرده تا از انجام اقداماتی که بتواند به واکنش مستقیم آمریکا منجر شود، خودداری کند.

اما اگر جنگ با همین روند ادامه پیدا کند، ایران ناگزیر خواهد بود که در استفاده از موشک‌هایی که به سمت اسرائیل نشانه‌گیری شده‌اند، با احتیاط بیشتری عمل کند. جمهوری اسلامی در روز نخست، حدود ۱۵۰ موشک شلیک کرد، اما این عدد در روزهای اخیر به حدود ۳۰ موشک کاهش یافته است.

کاهش ذخایر موشکی به‌ معنای محدود شدن توان عملیاتی ایران خواهد بود، به‌ویژه اگر کارزار گسترده‌تری علیه اهداف آمریکایی در پیش باشد. واکنش تلافی‌جویانه همچنین می‌تواند ایران را وارد جنگی در دو جبهه کند، واکنش‌ متقابل سنگین آمریکا را به‌ دنبال داشته باشد و رهبری جمهوری اسلامی را بیش از پیش به لبه پرتگاه برساند.

در حالی‌که جمهوری اسلامی در حال سبک‌وسنگین کردن گزینه‌هایش و سنجش ریسک‌هاست، این ارزیابی احتمالا با نگاهی به پرسش بقا انجام می‌شود، با آگاهی از این‌که پیامدهای یک رویارویی جدی با آمریکا ممکن است غیرقابل پیش‌بینی، و حتی موجودیتی باشد.