دستور‌ عجیب به رسانه‌ها: «منبع آگاه» و ترجمه حرف‌های ترامپ ممنوع

بی بی سی:سینا قنبرپور

کشیده شدن جنگ اسرائیل و ایران به روز ششم، تحمیل شرایط جنگی به رسانه‌ها را آشکارتر کرد. وزارت اطلاعات ایران سه‌شنبه ۲۷ خرداد، با ارسال دستورالعملی شش بندی از رسانه‌ها خواسته‌ است تا «خط قرمزهای محتوایی را شناخته و رعایت کنند.»

در این دستورالعمل نخست بر ممنوعیت انتشار «اخبار تحریک کننده اضطراب عمومی» تاکید شده، اخباری که برپایه پیش‌بینی حملات و همین‌طور دستور تخلیه تنظیم شده باشد و از رسانه‌ها خواسته شده از انتشار هر مطلبی به نقل «منبع آگاه» خودداری کنند.

گرچه رسانه‌ها تا حالا هم به طور کلی نسبت به انتشارعکس اجساد حساسیت‌ها و مراقبت‌هایی به کار می‌بستند اما در این اطلاعیه علاوه بر ممنوعیت انتشار اجساد قربانیان از رسانه‌ها خواسته شده عکس قربانیان با کادر بسته منتشر شود.

همچنین بنابراین دستورالعمل انتشار هر عکسی که صف مردم برای سوختگیری یا دریافت مایحتاج غذایی را نشان دهد ممنوع است.

ممنوعیت دیگر برای رسانه‌ها انتشار ترجمه مستقیم مطالب و تهدیدات دونالد ترامپ رییس‌جمهور آمریکا، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل و سایر مقامات اسرائیلی است.

براساس ممنوعیت‌های ابلاغی وزارت اطلاعات، انتشار هر بیانیه‌ای که مردم را دعوت به ترک شهرها یا تجمع و اعتراض یا ترغیب و هجوم به فروشگاه‌ها می‌کند نیز ممنوع شده‌ است.

وزارت اطلاعات رسانه‌ها را از انتشار تحلیل بازداشته و یکی از بندهای شش گانه تصریح ممنوعیت‌ها با تاکید بر این که «پیش‌بینی نتیجه جنگ، سقوط، مصالحه، حمله اتمی یا فروپاشی اقتصادی» ممنوع است از رسانه‌‌ها خواسته است تا گزارش‌های برگرفته از رسانه‌های آمریکایی و اسرائیلی بدون چارچوب تحلیل و نقد را نیز منتشر نکنند.

یکی دیگر از موارد ممنوعیت که به رسانه‌ها تاکید شده، انتشار اخبار و اطلاعات دقیق از مکان و زمان عملیات‌ها است و از آنها خواسته شده نسبت به نام و چهره یا موقعیت افسران ارشد نظامی و شخصیت‌های مهم و مراکز حساس حساسیت به خرج داده و جزئیاتی دراین‌باره منتشر نکنند.

پیشتر هم کانال تلگرام باشگاه روزنامه‌نگاران ایران بدون ذکر نام نهاد هشداردهنده با عنوان «اطلاعیه جدید» نوشت: «همکاران، روزنامه‌نگاران و مدیران رسانه‌ها توجه داشته باشند که در شرایط فعلی هرگونه انتشار فیلم و تصویر از محل‌های انفجار و حادثه‌دیده ممنوع بوده و در صورت عدم تمکین برخورد قضایی خواهد شد.»

به نظر می‌رسد پس از همین اطلاعیه تغییر قابل توجهی در انتشار ویدئوهای خبری از محل وقوع حوادث ناشی از جنگ و اصابت پرتابه‌ها صورت گرفت.

قبل از آن، با وجود هشدارهای نهادهای امنیتی ایران درباره نحوه پوشش خبری حملات اسرائیل، رسانه‌های ایران، به ویژه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، این تحولات را لحظه به لحظه گزارش می‌کردند و تصاویر و ویدیوهای مکان‌هایی را که هدف این حملات قرار می‌گیرند، از زوایای مختلف منتشر می‌کردند.

اما با شروع روز چهارم این جنگ، تعداد ویدئوهای منتشرشده در کانال‌های تلگرامی رسانه‌ها و همچنین وبسایت‌های خبری به شدت کاهش یافت و بیشتر با پیام‌های متنی و عکس به پوشش اخبار پرداخته‌ شد. روزنامه‌نگاران ایران این تغییر را ناشی از فشار نهادهای امنیتی در کنترل بیشتر اخبار توصیف کردند.
صفحه مربوط به اطلاعیه جدید کانال تلگرام باشگاه روزنامه‌نگاران ایرانبا همه اینها، تعداد ویدیوها و تصاویری که از حملات منتشر می‌شود، انتشار پست‌های متعدد خبری، و استناد به رسانه‌های اسرائیلی و غیر ایرانی، نشان از تلاش مضاعف رسانه‌های ایران برای پوشش اخبار جنگ و حفظ موقعیت خود در جلب مخاطبان و اعتماد آنها دارد.

اگرچه صدا و سیما - که خود هدف حملات اسرائیل قرار گرفت - تنها رسانه‌ای است که اجازه ورود به مناطق آسیب‌دیده از حملات اسرائیل را دارد اما منبع اصلی مردم برای دریافت اخبار همچنان شبکه‌های اجتماعی است.

بررسی نحوه انتشار اخبار، بی‌نظمی و نبود یک مرجع رسمی برای تایید یا رد اطلاعات در ایران را به‌وضوح نشان می‌دهد؛ در حالی که در مقابل، بسیاری از اخبار منتشرشده در رسانه‌های اسرائیلی به طور منظم از سوی سخنگوی ارتش اسرائیل اعلام می‌شود. منابع اسرائیلی در مواردی همچون تایید اخبار کشته شدن فرماندهان ارشد نظامی ایران، مرجع نخست انتشار و تایید رسمی وقایع بوده‌اند.
رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی چه کردند؟ حکومت چه واکنشی نشان داد؟
بررسی کانال تلگرامی روزنامه‌ها و رسانه‌های ایران نشان می‌دهد از زمان آغاز حمله اسرائیل به ایران در بامداد جمعه ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ همه ویدئوهای آثار حمله‌ها توسط این کانال‌ها منتشر شده‌ و کمتر ویدئویی وجود دارد که رسانه‌های داخلی فرصت انتشار آن را پیدا نکرده باشند.

برخلاف عرف سابق که رسانه‌ها و کانال‌های تلگرامی آنها از استناد به منابع اسرائیلی منع شده‌ بودند در این واقعه از همان ابتدا از اخبار و پست‌هایی استفاده شد که منابع آن اسرائیلی‌ها بودند، از جمله رادیو ارتش اسرائیل، کانال ۱۲ و ۱۳ اسرائیل و رادیو اسرائیل.

از سوی دیگر، دولت ایران از ساعت ۱۰ صبح روز جمعه دسترسی به واتس‌اپ را بار دیگر محدود کرد. حدود دو ساعت بعد، وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات خبر محدودیت دسترسی به اینترنت را اعلام کرد.

همچنین دادستانی و سازمان اطلاعات سپاه اطلاعیه‌هایی درباره اظهارنظرها در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها صادر کردند. یکی از این اطلاعیه‌ها مربوط به هشدار سازمان اطلاعات سپاه بود که بر «شناسایی و برخورد پیشگیرانه با عوامل ناامنی روانی و اخلال در نظم عمومی» تاکیده کرده و گفته بود «تحرکات عناصر و شبکه‌های همکار اسرائیل و گروهک‌های تروریستی به طور دقیق رصد و بدون مماشات ضربه زده خواهد شد». رئیس سازمان اطلاعات سپاه روز یکشنبه ۲۵ خرداد همراه دو معاونش در حمله اسرائیل کشته شد.

فرماندهی نیروی انتظامی ایران نیز اطلاعیه‌ای عمومی منتشر کرده بود که در آن بر چند نکته تاکید شده‌ بود. نخست آن که از مردم خواسته بود «در صورت مشاهده هرگونه جابجایی موشک یا تسلیحات نظامی در جاده‌ها به هیچ عنوان فیلم نگیرید و منتشر نکنید» چرا که به گفته او این اقدام علاوه بر اینکه جرم محسوب می‌شود، «موجب کاهش تاثیر عملیات انتقامی و سوءاستفاده اطلاعاتی دشمن خواهد شد.»

همچنین در این اطلاعیه تاکید شده بود: «با توجه به فعالیت یگان سایبری اسرائیل برای جمع‌آوری اطلاعات ضمن حفظ آرامش مطلقا هیچ خبری را با دیگران در فضای مجازی به اشتراک نگذارید»؛ توصیه‌ای که به وضوح نادیده گرفته شد.
این اطلاعیه همچنین از مردم خواسته بود «در صورت شلیک موشک از سمت ایران، از اراضی زمینی فیلم نگیرید، مخصوصاً مردمی که در ارتفاعات هستند و دوربین‌شان تسلط بیشتری بر محیط دارد.»

یکی دیگر از اطلاعیه‌ها در هشدار به فعالان مجازی از سوی «مرکز مبارزه با جرایم سازمان‌یافته سپاه» صادر شد که در آن تاکید کرده بود: «باتوجه‌ به این‌ که دشمنان روی پیام‌رسان‌های خارجی اشراف دارند از انتقال هر گونه اطلاعات اعم از تصویر و فیلم در این گونه پیام‌رسان‌ها به‌خصوص واتس‌اپ و اینستاگرام خودداری کنید.»

در پاسخ به این اطلاعیه، شرکت متا مالک واتس‌اپ ادعاهای ایران مبنی بر اینکه اطلاعات کاربران از طریق واتساپ با اسرائیل به اشتراک گذاشته می‌شود را رد کرد. سخنگوی شرکت متا گفته است: «ما نگران هستیم که این گزارش‌های نادرست بهانه‌ای باشد برای مسدود کردن خدمات ما در زمانی باشد که مردم بیشتر از همیشه به آن‌ها نیاز دارند.»

دادستانی کل کشور و معاونت فضای مجازی آن نیز در فاصله ۲۳ تا ۲۶ خرداد ۱۴۰۴ سه اطلاعیه عمومی صادر کردند و در آن نسبت به انتشار تصاویر هشدار دادند. در اطلاعیه معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور تاکید شده «انتشار تصاویر و مطالب مخل امنیت روانی در فضای مجازی در امتداد عملیات ایذایی ضد ایرانی ارزیابی می‌شود و مشمول برخورد قانونی بازدارنده‌ است.»
بازداشت‌ خبرنگاران و اهل رسانه
روزنامه شرق گزارش کرده است که خبرنگارش علی پاکزاد که از روز دوشنبه در دسترس نبود، طی تماسی با خواهرش از بازداشت خود خبر داده است.

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق، این خبرنگار که برای پوشش حمله به سازمان صدا و سیما رفته بود به دلایلی نامعلوم بازداشت شد.

روزنامه شرق نوشته است که امیدوار است «خبرنگارش هر چه زودتر به آغوش رسانه بازگردد، رسانه‌ای که این روزها می‌تواند بازوی قوی در انتشار گزارش و افشای کودک‌کشی متجاوزین علیه ایران باشد.» اسرائیل همواره عامدانه بودن مرگ غیرنظامیان از جمله کودکان در جریان حملاتش را رد می‌کند.

در همین حال دادستانی استان‌های یزد، گلستان و مازندران از بازداشت تعدادی از افراد به دلیل فعالیت در فضای مجازی در ارتباط با پوشش اخبار جنگ ایران و اسرائیل خبر دادند.

روز یکشنبه پلیس مازندران اعلام کرد «۱۵ متهم به نشر اکاذیب و تولید محتواهای مخرب در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی که موجبات تشویش اذهان عمومی را فراهم کرده بودند، شناسایی و با هماهنگی قضائی دستگیر شدند.»

بازداشت مطهره گونه‌ای، فعال دانشجویی و مصطفی مهرآیین، جامعه‌شناس، نیز در همین ارتباط رخ داد.

در اتفاقات مشابه قبلی، شاهد احضار تعداد بیشتری از روزنامه‌نگاران و فعالان فضای مجازی و طرح شکایت علیه آن بودیم. برای نمونه در ماجرای عملیات پهپادی سپاه در ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ علیه روزنامه‌ جهان‌صنعت و نویسنده گزارش آن اعلام جرم شده‌ بود.

در ماجرای سقوط هلی‌کوپترابراهیم رئیسی، رئیس جمهور پیشین ایران دست‌کم ۵ روزنامه‌نگار به نام‌های منیژه موذن، هیرش سعیدیان، عالیه مطلب‌زاده، امیرحسین مصلی و محمد معینی تحت تعقیب کیفری قرار گرفتند و علیه ۸۰ تارنما یا وب‌سایت نیز به دلیل توهین اعلام جرم شد.

همچنین هجدهم آذر ۱۴۰۳، دادستانی تهران در پی سقوط بشار اسد با یک روزنامه و افراد مشارکت‌کننده در یک مصاحبه آن روزنامه با استناد به این که امنیت روانی مردم را خدشه دار کرده، برخورد کرده‌ بود.
خبرهایی که تکذیب شد، مرجعیتی که دست اسرائیل بود
بررسی عملکرد پوشش خبری به ویژه با تمرکز بر فعالیت کانال‌های تلگرامی نشان از آن دارد که برخی از اخبار مهم مانند انتصاب فرماندهان جدید به جای فرماندهان کشته‌شده در عملیات اسرائیل با شتابزدگی و دستپاچگی منتشر شده‌ است. این اخبار عموما از سوی رسانه‌های نزدیک به نهادهای نظامی و امنیتی منتشر می‌شد.

برای نمونه بعد از کشته شدن فرماندهان ارشد، بعضی رسانه‌ها از انتصاب «احمد وحیدی» وزیر سابق کشور به عنوان فرمانده سپاه و «احمد سیاری» به عنوان رئیس کل ستاد نیروهای مسلح خبر دادند اما این اخبار چند ساعت بعد حذف شد، چون در حکم رهبر جمهوری اسلامی افراد دیگری به این پست‌های نظامی منصوب شدند.

نمونه دیگری که کانال «صابرین نیوز»، از کانال‌های نزدیک به نهادهای امنیتی منتشر کرد خبر شلیک زیردریایی‌های ایران به سمت اسرائیل بود که تکذیب و فیلم آن هم حذف شد.

در یک مورد دیگر، خبری مبنی بر شلیک موفق پدافند هوایی به جنگنده‌های اف-۳۵ اسرائیلی و دستگیری یک خلبان زن منتشر شد. با وجود بازنشر این خبر در کانال‌های تلگرامی مختلف، چنین خبری هرگز تایید نشد.

در مقابل، اخبار هدف‌ قرارگرفتن فرماندهان ارشد نظامی و دانشمندان هسته‌ای عموما از سوی اسرائیل منتشر شد و مقام‌های جمهوری اسلامی با تاخیر آن را تایید کردند.

در نمونه‌ای دیگر بنر تسلیت وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، علی شمخانی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی و دبیر پیشین شورای امنیت ملی را نیز جزو کشته‌شدگان حمله معرفی کرد اما بعدا اعلام شد که او در بیمارستان بستری شده است.