سه روز پس از آخرین احکام خامنه‌ای؛ چرا جایگزین‌های برخی فرماندهان کشته‌شده منصوب نمی‌شوند؟

پوریا ماهرویان، سردبیر بخش دیجیتال بی‌بی‌سی بی بی سی

در نخستین حمله هوایی اسرائیل به ایران در صبح جمعه، ۲۳ خرداد تعدادی از مهم‌ترین فرماندهان نظامی ایران کشته شدند؛ از جمله محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، حسین سلامی، فرمانده کل سپاه و غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا سه سرلشکری که بالاترین مقام‌های نظامی ایران محسوب می‌شدند.

ساعاتی پس از این حمله، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر و فرمانده کل قوای جمهوری اسلامی فرماندهان دیگری را جایگزین افراد کشته شد کرد.

اما پنج روز پس از آغاز حمله اسرائیل به ایران و کشته شدن تعداد زیادی از مهم‎ترین فرماندهان امنیتی و نظامی ایران، هنوز وضعیت تعدادی از فرماندهان یگان‌های کلیدی نظامی و امنیتی مشخص نیست.

برخلاف روال همیشگی آیت‌الله خامنه‌ای که همواره بلافاصله پس از درگذشت یا کشته‌ شدن یکی از فرماندهان اصلی نیروهای مسلح، جایگزین او را منصوب می‌کرد، در پی کشته شدن فرماندهان اصلی یا جابجایی آنها در روزهای اخیر، هنوز فرمانده جدیدی در تعدادی از یگان‌ها معرفی نشده‌اند.

برای مثال پس از کشته شدن حسین سلامی، فرمانده کل سپاه در نخستین روز حمله اسرائیل، ساعاتی بعد، محمد پاکپور، فرمانده نیروی زمینی سپاه جایگزین سرلشکر سلامی در فرماندهی کل شد.

اما هنوز بعد از پنج روز فرمانده نیروی زمینی سپاه معرفی نشده است. همچنین این سوال مطرح است که برخلاف رویه معمول آقای خامنه‌ای که در صورت خالی شدن یک پست فرماندهی، عموما جانشین فرماندهی آن یگان به فرماندهی منصوب می‌کند، این بار علی فدوی، جانشین حسین سلامی را به فرماندهی کل منصوب نکرد.

در ساختار سپاه پس از فرمانده کل، جانشین فرمانده (علی فدوی) و معاون هماهنگ‌کننده (محمدرضا نقدی) در رده‌های بعدی و بالاتر از فرماندهان نیروهای چهارگانه سپاه قرار دارند.

البته این نکته قابل توجه است که در چند روز گذشته سخنی از بسیاری از فرماندهان اصلی سپاه که تا پیش از این حملات، تبلیغ اهداف نظامی و ایدئولوژیک حکومت ایران را در دست داشتند، منتشر نشده است؛ کسانی که هر بار صحبت از رویارویی با اسرائیل می‌شد، حملات لفظی آنها به اسرائیل در رسانه‌های نزدیک منتشر می‌شد.

بجز علی فدوی و محمدرضا نقدی، نفرات دوم و سوم سپاه، از تعدادی دیگر از فرماندهان ارشد سپاه از جمله اسماعیل قاآانی، فرمانده نیروی قدس، علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه، غلامرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج، و تعدادی از معاونان فرمانده کل خبری منتشر نشده است.

پس از نخستین حمله متقابل ایران به اسرائیل، شخصی که اطلاعاتی درباره این عملیات و اهداف در اسرائیل در رسانه‌ها اعلام کرد، نه فرماندهان اصلی ستاد فرماندهی سپاه و نه فرماندهان نیروها بودند، بلکه سرتیپ احمد وحیدی، مشاور فرمانده کل سپاه در تلویزیون ایران بود.

در سازمان اطلاعات سپاه که از زیر مجموعه فرماندهی کل سپاه است نیز وضع به همین منوال است. پس از کشته شدن محمد کاظمی، رئیس این سازمان که در کنار وزارت اطلاعات، مهمترین نهاد اطلاعاتی-امنیتی است، هنوز جایگزین او منصوب نشده است. هر چند حکم انتصاب رئیس سازمان را فرمانده کل سپاه صادر می‌کند، اما انتصاب ریاست این سازمان با تایید مستقیم رهبر جمهوری اسلامی صورت می‌گیرد.

در ستاد کل نیروهای مسلح و قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا، دو رکن اصلی اداری و عملیاتی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، هنوز تعدادی از مناصب اصلی خالی مانده است. سه روز پس از کشته شدن سرتیپ مهدی ربانی، معاون عملیات و سرتیپ غلامرضا محرابی، معاون اطلاعات ستادکل نیروهای مسلح، هنوز جایگزین‌های آنها معرفی نشده‌اند.

امروز (سه‌شنبه ۲۷ خرداد) ارتش اسرائیل گفته است که علی شادمانی، فرمانده جدید قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا نیز در حملات اخیر کشته شده است.

در صورت تایید این خبر، سرتیپ علی شادمانی که با حکم آیت‌الله علی خامنه‌ای، با ارتقای او به درجه سرلشکری، بلافاصله جایگزین سرلشکر غلامعلی رشید شد، فقط چهار روز فرماندهی عالی‌ترین رده عملیاتی نیروهای مسلح ایران را در اختیار داشت.

او پیش از این انتصاب معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه بود و حالا در صورت تایید خبر، این قرارگاه که وظیفه‌اش فرماندهی تمام نیروهای رزمی ایران در زمان جنگ است، بدون فرمانده و معاون هماهنگ‌کننده مانده است. جانشین این قرارگاه حسین سعدی حسنی، سرلشکر ارتشی است که از او نیز خبری منتشر نشده است.چه کسی فرماندهان اصلی را منصوب می‌کند؟
طبق اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فرمان جنگ و صلح و بسیج نیروها و همچنین نصب، عزل و قبول استعفای فرماندهان سپاه، ارتش و فرماندهی انتظامی در اختیار رهبر جمهوری اسلامی است و او به عنوان فرمانده کل قوا تنها کسی است که این اختیار را دارد.

علی خامنه‌ای برخلاف سلف خود، توجه ویژه‌ای به امور نظامی و تسلیحاتی داشته است؛ تغییر ساختار سپاه و اعطای درجه معادل ارتشی به فرماندهان سپاه، ادغام نیروهای انتظامی (شهربانی، ژاندارمری و کمیته) و تاسیس نیروها و نهادهای جدید نظامی – امنیتی ازجمله اقدامات او پس از رهبری بوده است.

او به عنوان فرمانده کل قوا در طول ۳۶ سال رهبری، قائم‌مقامی برای خود معرفی نکرده است و شخصا مدیریت کلان نیروهای نظامی را برعهده دارد. این در حالی است که در دوره رهبری آیت‌الله خمینی که بخش عمده آن در جنگ ایران و عراق گذشت، اکبر هاشمی رفسنجانی، فرمانده عالی جنگ بود.

در آخرین ‌ماه‌های جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷، آیت‌الله خمینی، فرمانده کل قوا و رهبر وقت جمهوری اسلامی، اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس که سال‌ها فرماندهی جنگ را به عهده داشت، به جانشینی فرماندهی کل قوا منصوب کرد و تمام اختیارات خود را در امور نظامی و تسلیحاتی به او تفویض کرد.

آقای رفسنجانی این مقام را تا آغاز رهبری علی خامنه‌ای در اختیار داشت. اما در شهریور ۱۳۶۸ در نامه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای استعفای خود را اعلام کرد و آقای خامنه‌ای در پاسخ، استعفای او را به دلیل «مسئولیت خطیر و بسیار مهم ریاست جمهوری و اداره‌ کشور و دولت» پذیرفت.

جالب آنکه در سال ۱۳۶۷ انتصاب آقای رفسنجانی به جانشینی فرماندهی کل قوا به پیشنهاد آقای خامنه‌ای به آقای خمینی انجام شد که به دلیل کهولت سن، اشرافی به وضعیت جنگ و نیروهای مسلح نداشت.

آقای خامنه‌ای در نامه پیشنهاد خود خطاب به رهبر وقت جمهوری اسلامی نوشت: «پیشنهاد مشخص اینجانب که قبلا نیز کتبا و شفاها معروض گردیده، این است که:

۱- کلیه امور مربوط به نیروهای مسلح، ارتش، سپاه، ژاندارمری اعم از عملیات، پشتیبانی، امور سازمانی و اداری و غیره به شخص واحدی مفوض و محول گردد.

۲- شخص مزبور از سوی حضرتعالی موظف گردد که امور را از نزدیک و با قاطعیت تمشیت کند.

۳- دادگاه نیروهای مسلح موظف گردد که در تعقیب قضایی متهمین و اجرای محکومیت‌ها به طور کامل از نظر و دستور وی تبعیت کند.»

او در پایان نامه‌اش «تنها فرد مناسب برای تصدی این مسئولیت مهم» را آقای هاشمی رفسنجانی دانست.

با این حال وقتی خود به رهبری رسید، پس از پذیرفتن استعفای آقای هاشمی، هرگز کسی را برای جانشینی فرماندهی کل قوا معرفی نکرد.
سلسله مراتب نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایراندر حال حاضر با توجه به غیبت چند روزه آیت‌الله خامنه‌ای در محافل عمومی و صادر نشدن احکام فرماندهان جدید نیروهای نظامی، عملا هیچ‌کسی نیست که اختیار انتصاب فرماندهان جدید را داشته باشد.

برخلاف بسیاری از کشورهای جهان که وزیر دفاع مسئول نصب و عزل فرماندهان نظامی است، در نظام جمهوری اسلامی، وزیر دفاع در عمل فقط نماینده نیروهای نظامی در دولت است. حتی با آنکه طبق قانون اساسی وزیر دفاع با پیشنهاد رئیس جمهور و رای اعتماد مجلس انتخاب می‌شود، اما در عمل، رویه سال‌های اخیر این طور بوده که وزیر دفاع، در کنار چند وزیر دیگر، با نظر مستقیم شخص آیت‌الله خامنه‌ای به مجلس معرفی می‌شود و عموما هم با رای بالای مجلس انتخاب می‌شود.

عمده کشورهای جهان با نظام ریاستی، مانند آمریکا، روسیه، فرانسه و چین فرماندهی کل قوا در اختیار رئیس‌جمهور است، ولی در کشورهایی با نظام پادشاهی پارلمانی مانند بریتانیا، فرماندهی کل قوا که در اختیار پادشاه یا ملکه است به نخست وزیر تفویض می‌‎شود و در کشورهایی با نظام پادشاهی مطلقه مانند عربستان سعودی یا امارات متحده عربی، برخی از اختیارات نظامی پادشاه به ولیعهد، نخست وزیر یا وزیر دفاع تفویض می‌شود.

در حال حاضر در نظام جمهوری اسلامی ایران شخصی که تمام یا بخشی از اختیارات آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان فرمانده کل قوا را داشته باشد، معرفی نشده و در حالی که ایران در شدیدترین بحران خود در پس از انقلاب ایران در چند دهه قرار دارد و عملا در میانه جنگ است، بسیاری از یگان‌های حساس نظامی و اطلاعاتی بدون فرمانده مانده است.