مصر و ایران؛ از ازدواج سلطنتی تا تنش‌های انقلابی و امید به آشتی

عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهوری مصر، (راست) و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، (چپ) در یازدهمین نشست هشت کشور اسلامی در حال توسعه که ۱۹ دسامبر ۲۰۲۴ در قاهره برگزار شدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در جریان سفر خود به مصر، با عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهوری مصر و بدر عبدالعاطی، همتای مصری خود دیدار کرد.

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، گفت سفر عراقچی هم‌زمان با تحولات پرشتاب منطقه، با هدف «گفت‌وگو راجع به روابط دوجانبه، مشورت در خصوص آخرین وضعیت منطقه به ویژه فلسطین اشغالی و رایزنی در خصوص تحولات بین‌المللی» صورت می‌گیرد.
نقاط عطف در تاریخ روابط مصر و ایران
روابط دیپلماتیک مصر و ایران در دهه ۱۹۷۰ میلادی قطع شد و سپس در دهه ۱۹۹۰ تا حدی از سر گرفته شد. از آن زمان این روابط در سطح کاردار و دفتر حافظ منافع باقی مانده است. در ماه‌های اخیر، دیدارها و تماس‌ها در سطح ریاست‌جمهوری و مقام‌های وزارت خارجه میان تهران، قاهره و پایتخت‌های دیگر در چارچوب عادی‌سازی روابط دو کشور افزایش یافته است.

روابط مصر و ایران فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده که بیشتر آنها با دوری و تنش همراه بوده است. عامل اصلی تعیین‌کننده مسیر این رابطه، شکل‌گیری نظام بین‌المللی و ماهیت روابط میان قدرت‌های منطقه‌ای و قدرت‌های بین‌المللی دارای نفوذ در منطقه بوده است. در ادامه مهم‌ترین نقاط عطف سیاسی در تاریخ روابط ایران و مصر از دهه ۱۹۲۰ میلادی تا کنون را بررسی می‌کنیم.
ایران و دوران پادشاهی مصرمراسم ازدواج محمدرضا پهلوی، شاه ایران (راست)، و شاهدخت فوزیه، خواهر ملک فاروق، پادشاه مصر در سال ۱۹۳۹روابط مصر و ایران پس از فروپاشی خلافت عثمانی و به ویژه از سال ۱۹۲۸، نقاط عطف متعددی را پشت سر گذاشت. برجسته‌ترین آنها رابطه خویشاوندی میان دو خاندان سلطنتی بود: ازدواج شاه ایران، محمدرضا پهلوی، با شاهدخت فوزیه، خواهر ملک فاروق، پادشاه مصر در آن زمان.

این ازدواج بیش از شش سال دوام نیاورد و طلاق رسمی در سال ۱۹۴۸ موجب بروز تنش سیاسی در روابط دو کشور شد که برای مدتی طولانی ادامه یافت.
ایران و جمال عبدالناصرجمال عبدالناصر، رئیس‌جمهوری پیشین مصر، معتقد بود که «پیمان بغداد» در پی تغییر موازنه قدرت در منطقه به نفع آمریکا، بریتانیا، ایران و اسرائیل استروابط مصر و ایران در پی انقلاب ژوئیه ۱۹۵۲ در مصر و سقوط نظام پادشاهی، عمدتا پرتنش بود و در مقاطعی به صورت کامل قطع شد. علت این امر، حمایت جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهوری وقت و رهبر انقلاب مصر، از محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران، در برابر نظام شاهنشاهی و تایید سیاست‌هایی بود که ایران آن را مخالف منافع خود در منطقه تلقی می‌کرد.

این اقدام مصر، ایران را به اتخاذ موضعی مخالف با قاهره و تقویت روابط خود با کشورهای غربی، به دور از مصر و کشورهای عربی، سوق داد. این دوران با تحولاتی در عرصه سیاسی از جمله تغییر شکل ائتلاف‌ها در هر دو طرف همراه بود. در آن مقطع، مصر پس از تیره شدن روابط با آمریکا، به اتحاد جماهیر شوروی نزدیک‌ شد و ایران نیز بر تقویت روابطش با آمریکا،‌ کشورهای غربی غرب و اسرائیل متمرکز شد.
تنش و مجادلات میان دو کشور زمانی شدت گرفت که مصر با پیمانی به نام «پیمان بغداد» در سال ۱۹۵۵ مخالفت کرد. این پیمان با رهبری ایران و ترکیه، و جهت‌گیری‌ها و اهداف غربی‌ها، درصدد مهار نفوذ شوروی در خاورمیانه بود. عبدالناصر معتقد بود که این پیمان به دنبال تغییر موازنه قدرت در منطقه به سود آمریکا، بریتانیا، ایران و اسرائیل، و علیه شوروی، مصر و کشورهای عربی است. به همین دلیل ایران در مقابل، علیه اقدام عبدالناصر برای ملی کردن کانال سوئز در سال ۱۹۵۶ موضع گرفت.

اوج تنش زمانی بود که شاه ایران در سال ۱۹۶۰ به طور رسمی موجودیت کشور اسرائیل را به رسمیت شناخت و دولت مصر نیز روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد. سپس در سال ۱۹۶۳، در پی بازداشت آیت‌الله خمینی به دلیل سخنرانی‌اش علیه اسرائیل و نظام شاهنشاهی، تظاهرات گسترده‌ای در ایران رخ داد که به «قیام ۱۵ خرداد» معروف شد. مصر از جمله اولین کشورهایی بود که از سوی شاه به دخالت در امور ایران و حمایت و تامین مالی انقلابیون متهم شد.
ایران و انور ساداتمحمد انور سادات،‌ رئیس‌جمهوری وقت مصر در دیدار با محمدرضا پهلویبا روی کار آمدن محمد انور سادات، رئیس‌جمهوری وقت مصر، نوعی ثبات در روابط میان قاهره و تهران برقرار شد. سادات رابطه خوبی با شاه ایران داشت، به ویژه پس از کمک‌های شاه به مصر در جریان جنگ اکتبر ۱۹۷۳ که سادات بعدها آن را تایید کرد، هرچند دیگران چنین کمک‌هایی را انکار کرده بودند.

دوران ریاست‌جمهوری سادات شاهد تغییر چشمگیری در روابط مصر با قدرت‌های بزرگ بود. او در برای بهبود روابط قاهره با واشنگتن تلاش کرد،‌در حالی که هم‌زمان تلاش می‌کرد با نزدیک کردن قاهره و تهران به بهبود روابط دو طرف کمک کند. اما با تغییر نظام در ایران پس از انقلاب اسلامی به رهبری آیت‌الله روح‌الله خمینی، روابط دو کشور بار دیگر دچار تنش شد.
آیت‌الله روح‌الله خمینی رهبری انقلاب اسلامی ایران را بر عهده داشتبا بالا گرفتن اعتراض‌‌ها علیه حکومت پهلوی، محمدرضا شاه به این نتیجه رسیده بود که شانس ماندن او در قدرت بسیار کم شده است. از طرفی دولت وقت آمریکا به ریاست جیمی کارتر، شاه را حاکمی با کارنامه‌ای ضعیف در زمینه آزادی‌های فردی و اجتماعی می‌دانست و برخلاف گذشته - به ویژه در سال ۱۹۵۳ که سازمان سیا در بازگرداندن شاه به قدرت و سرنگونی دولت مصدق نقش داشت - علاقه چندانی به ادامه حمایت از شاه نشان نمی‌داد.

سادات در آن زمان اعلام کرد که مصر آماده است به شاه ایران پناه بدهد. این اقدام، خشم حکومت جدید ایران را برانگیخت. افزون بر این، حکومت تازه ایران با امضای پیمان صلح مصر با اسرائیل مخالف بود. در نهایت وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای اعلام کرد که روابط دیپلماتیک خود را با مصر قطع می‌کند. پس از درگذشت شاه ایران در مصر در سال ۱۹۸۰ برای او مراسم تشییع نظامی با حضور انور سادات برگزار شد و در مسجد رفاعی قاهره به خاک سپرده شد.
ایران و حسنی مبارکنخستین دیدار حسنی مبارک و محمد خاتمی در سوئیس، در حاشیه اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی در سال ۲۰۰۳ انجام شدزمانی که محمد حسنی مبارک، رئیس‌جمهوری مصر، قدرت را به دست گرفت، با وجود تلاش‌هایی که برای از سرگیری روابط دیپلماتیک صورت می‌گرفت، تنش میان دو کشور همچنان ادامه داشت. با این حال دولت مبارک تمایل داشت روابط را در حدی متزلزل نگه دارد تا بتواند از آن به عنوان اهرمی برای فشار در روابط مصر با کشورهای خلیج فارس و آمریکا استفاده کند.

در سال ۱۹۸۷، تنش جدیدی در روابط ایجاد شد. مصر محمود مهتدی، رئیس دفتر حافظ منافع ایران در قاهره، را عنصر نامطلوب خواند. در آن زمان مقام‌های مصری گفتند که دلیل این اقدام ارتباط ایران با گروه اخوان المسلمین بوده که به گفته آنها قصد داشتند مقام‌های مصری را ترور کنند.

پس از پایان جنگ ایران و عراق، با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۱۹۸۸، ایران از سرگیری روابط با مصر را مشروط به عذرخواهی قاهره به دلیل حمایت از عراق در جریان جنگ کرد.
در سال ۱۹۸۹، نخستین تماس دیپلماتیک میان مصر و ایران با هدف آزادی ۱۰۰ زندانی مصری در ایران برقرار شد و در سال ۱۹۹۰، نخستین هیئت ایرانی به قاهره رفت تا در نشست شورای وزیران سازمان کنفرانس اسلامی شرکت کند.

در سال ۱۹۹۱، مصر و ایران تصمیم به بازگشایی دفتر حفاظت از منافع در پایتخت‌های یکدیگر گرفتند. قاهره احمد نامق را به عنوان رئیس دفتر حافظ منافع مصر در ایران منصوب کرد و تهران نیز علی اصغر محمدی را به عنوان ریاست دفتر حافظ منافع خود در قاهره برگزید.

در سال ۱۹۹۶، مصر از پیروی از تصمیم بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، برای اعمال تحریم تجاری علیه ایران خودداری کرد، اما تلاش‌ها برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان دو کشور ناکام ماند.

در سال ۲۰۰۰، نخستین تماس تلفنی میان حسنی مبارک و محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت ایران، برقرار شد. در این تماس مبارک پیوستن ایران به گروه ۱۵ را تبریک گفت که به عنوان یک مجمع غیررسمی بین‌المللی، بعد از اجلاس نهم جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۸۹ در بلگراد شکل گرفته بود. این اقدام امیدها را برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان دو کشور زنده کرد.

در سال ۲۰۰۱، ایران برای نخستین بار در نمایشگاه بین‌المللی کتاب قاهره شرکت کرد و در سال ۲۰۰۳، نخستین دیدار مبارک و خاتمی در سوئیس، در حاشیه اجلاس جهانی جامعه اطلاعات انجام شد. این نخستین دیدار رهبران ارشد ایران و مصر در این سطح از زمان ملاقات انور سادات و محمدرضا شاه در تهران در اکتبر ۱۹۷۷ بود. مبارک در آن زمان گفت روابط با ایران «عادی» است.

اما در سال ۲۰۰۴، روابط دو کشور بار دیگر دچار تنش شد. این اتفاق بعد از آن رخ داد که سرویس‌های امنیتی مصر از خنثی کردن تلاش ایران برای جذب یک جاسوس مصری خبر دادند. در آن زمان دادستان کل مصر در بیانیه‌ای اعلام کرد که این جاسوس قصد انجام بمب‌گذاری در مصر و عربستان سعودی را داشته است، اما ایران این اتهامات را رد کرد.

روابط مصر و ایران در شرایطی که نفوذ تهران در عراق رو به افزایش بود، بیش از پیش وخیم شد. قاهره می‌گفت که قبل از بررسی از سرگیری روابط دیپلماتیک دو کشور، تهران باید گام‌های جدی برای تضمین بازگشت امنیت و ثبات به بغداد بردارد.

در سال ۲۰۰۷، محمد خاتمی در مقام رئیس مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها، برای شرکت در همایش سالانه شورای عالی امور اسلامی به قاهره سفر کرد که به میزبانی وزارت اوقاف مصر برگزار شد. خاتمی در این سفر با مبارک دیدار کرد و ابراز امیدواری کرد که دو کشور گام‌هایی در راستای بازگشت کامل روابط دیپلماتیک بردارند.
ایران و دولت اخوان‌المسلمین در مصرمحمد مرسی در آغاز دوره حکومت خود در سال ۲۰۱۲ به ایران سفر کرد. این نخستین سفر یک رئیس‌جمهور مصر به ایران از سال ۱۹۷۹ بود که برای شرکت در اجلاس کشورهای جنبش عدم تعهد در تهران صورت گرفتروابط تهران و قاهره با به قدرت رسیدن اخوان‌المسلمین در مصر در سال ۲۰۱۲ وارد مرحله تازه‌ای شد. در آن زمان روابط دو کشور به عنوان یک دوره نزدیکی و توافق متقابل میان محمد مُرسی و محمود احمدی‌نژاد، روسای جمهور دو کشور، توصیف شد.

محمد مرسی دوره ریاست‌جمهوری‌اش را با سفری به ایران در سال ۲۰۱۲ آغاز کرد. این نخستین سفر یک رئیس‌جمهور مصری به ایران از سال ۱۹۷۹ بود. او برای حضور در اجلاس کشورهای جنبش عدم تعهد به تهران رفت. سخنگوی ریاست‌جمهوری مصر در آن زمان اعلام کرد که مشارکت مرسی در این اجلاس، یک تعهد پروتکلی برای تحویل ریاست دوره‌ای جنبش عدم تعهد به تهران است و افزود که این مشارکت بیانگر باز بودن کامل مصر به سوی همه و تعهد آن به همکاری در چارچوب امنیت ملی کشورهای عربی است.

پس از آن، در پی سخنان احمدی‌نژاد درباره آمادگی برای سفر به مصر، ایران برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک با مصر ابراز تمایل کرد. محمود احمدی‌نژاد در سال ۲۰۱۳ به قاهره سفر کرد تا در اجلاس سران کشورهای اسلامی که در آن زمان برگزار شد، شرکت کند.

این سفر احمدی‌نژاد تاریخی توصیف شد و آن را گامی در مسیر ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان مصر و ایران خواندند. احمدی‌نژاد پیش از ترک تهران و حرکت به سوی قاهره، ابراز امیدواری کرده بود که سفر او راه را برای ازسرگیری روابط میان دو کشور هموار کند.
الازهر از رئیس‌جمهور ایران خواست در امور کشورهای حوزه خلیج فارس دخالت نکند و جلو گسترش تشیع را در کشورهای سنی بگیردبا این حال، این سفر شاهد رویدادهایی بود که نشان از مخالفت‌های مردمی و مذهبی در مصر با احیای روابط با ایران داشت. مهم‌ترین این وقایع، نشست خبری بود که پس از دیدار احمدی‌نژاد با احمد طیب، شیخ الازهر، برگزار شد. در آن نشست شیخ حسن شافعی، مشاور شیخ الازهر، از رئیس‌جمهور ایران خواست در امور کشورهای حوزه خلیج فارس دخالت نکند، گسترش تشیع در سرزمین‌های سنی را متوقف کند، حاکمیت بحرین را به عنوان یک کشور عربی به رسمیت بشناسد، حقوق کامل سنی‌ها به ویژه در اهواز را به عنوان شهروندان ایرانی تضمین کند، از آزار و اذیت آنان دست بردارد و خونریزی در سوریه را متوقف کند.

همچنین شافعی در این نشست خبری مشترک با احمدی‌نژاد تاکید کرد که شیخ الازهر، ازرئیس‌جمهور ایران «نه به عنوان رئیس‌جمهور کشوری نزدیک، بلکه به عنوان یک دوست» استقبال کرده است.

روابط میان دو کشور در اواخر دوره ریاست‌جمهوری مرسی به نقطه اوج تنش رسید. علت اصلی آن حمایت آشکار مرسی از انقلاب سوریه و دعوت او به سرنگونی نظام بشار اسد بود، به ویژه پس از برگزاری «کنفرانس امت مصر در حمایت از انقلاب سوریه» که مرسی در آن حضور داشت. پیش از آن نیز گردهم‌آیی دیگری به نام «علمای امت اسلامی در حمایت از مردم سوریه» برگزار شده بود که در بیانیه پایانی آن از «مواضع کشورها، سازمان‌ها و احزابی که همچنان از رژیم ظالم سوریه حمایت می‌کنند و آن را با پول و سلاح تجهیز می‌کنند و قاتلان مزدور به آن می‌فرستند، مانند روسیه، چین، ایران و حزب‌الله » به شدت انتقاد شده بود.
ایران و عبدالفتاح سیسیعبدالفتاح سیسی و ابراهیم رئیسیسیاست خارجی مصر در دوره پس از حوادث ژوئن ۲۰۱۳ و اعتراض‌هایی که به سرنگونی حکومت اخوان‌المسلمین در مصر منجر شد، با آرامش و پرهیز از درگیری همراه بود. با این حال روابط میان دو کشور هرگز در بهترین حالت خود نبود.

وزارت امور خارجه ایران در نخستین واکنش خود به تحولات آن زمان مصر، از آنچه «سرنگونی محمد مرسی توسط ارتش» خواند، انتقاد کرد. این امر باعث شد سخنگوی وزارت خارجه مصر اعلام کند که دخالت در امور داخلی این کشور پذیرفتنی نیست و گفت که مصر قاطعانه مخالف هرگونه دخالت در امور داخلی سایر کشورهاست.

سرنگونی حکومت اخوان‌المسلمین در مصر، روابط قاهره و تهران را به وضعیت پیش از انقلاب ۲۰۱۱ مصر بازگرداند، به ویژه با تاکید عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهوری مصر، بر امنیت خلیج فارس که آن را به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از امنیت ملی مصر توصیف می‌کرد. این موضع‌گیری زمانی انجام شد که اختلاف و تنش میان ایران و عربستان سعودی تشدید شده بود.

مصر از درگیری مستقیم با ایران یا اتخاذ سیاست‌های خصمانه علیه آن پرهیز می‌کرد و در برخی موارد نوعی همگرایی بین دو طرف مشاهده می‌شد، از جمله خودداری مصر در سال ۲۰۱۹ از پیوستن به ائتلاف امنیتی مورد حمایت آمریکا که هدفش مقابله با ایران بود و در رسانه‌ها به عنوان «ناتوی عربی» شناخته شد.

در سال ۲۰۲۲ حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وقت ایران، در حاشیه نشست «بغداد ۲» در اردن با رئیس‌جمهوری مصر دیدار کرد. وزارت خارجه ایران این دیدار را «مثبت و کوتاه» توصیف کرد و ناصر کنعانی، سخنگوی وقت وزارت خارجه، در آن زمان گفت: «روابط دوجانبه میان دو کشور از طریق دفاتر حافظ منافع ادامه دارد و مشکلی برای تداوم گفت‌وگو وجود ندارد.»

در سال ۲۰۲۳ علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، گفت که کشورش در چارچوب گسترش سیاست‌های حسن همجواری و بهره‌برداری از ظرفیت کشورهای اسلامی برای منفعت همه مردم و کشورهای منطقه، مشکلی با احیای روابط با قاهره ندارد.
سامح شکری، وزیر امور خارجه پیشین مصر، و حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی او، در حاشیه اجلاس سران کشورهای اسلامی در بانجول، گامبیا در ماه مه ۲۰۲۴علی بهادری جهرمی، سخنگوی وقت دولت ایران، یک روز پس از اظهارات آیت‌الله خامنه‌ای، از آمادگی کشورش برای تقویت روابط با مصر خبر داد و تاکید کرد که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران، بر انجام اقدامات لازم از سوی وزارت خارجه برای تحقق این هدف تاکید کرده است.

ابراهیم رئیسی در حاشیه نشست اضطراری سران کشورهای عرب و اسلامی در ریاض درباره غزه با عبدالفتاح سیسی، همتای مصری خود، دیدار کرد. رئیسی در این دیدار مصر را «کشور دوست» خواند و تاکید کرد که جمهوری اسلامی «هیچ مانعی برای گسترش روابط» با قاهره ندارد.

سال ۲۰۲۴ شاهد دیدارهایی میان وزرای مصری و ایرانی در مناسبت‌های مختلف با هدف بررسی امکان توسعه روابط میان دو کشور بود. از مهم‌ترین این دیدارها، گفت‌وگوی وزیران خارجه دو کشور در حاشیه دوره پانزدهم اجلاس سران کشورهای اسلامی در بانجول، پایتخت گامبیا، در ماه مه همان سال بود.

احمد ابو زید، سخنگوی وزارت خارجه مصر در آن زمان گفت که در این دیدار «روند روابط دوجانبه مصر و ایران، با توجه به تماس‌ها و دیدارهای قبلی بین دو وزیر و دستورالعمل‌های رهبران دو کشور در گذشته، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. دو طرف توافق کردند که به رایزنی‌ها با هدف رسیدگی به همه مسائل و موضوعات معوقه در تلاش برای عادی‌سازی روابط ادامه دهند.»

اکنون سفر عباس عراقچی به قاهره ادامه تلاش‌های ایران و مصر برای تقویت گفت‌وگو و ایجاد زمینه‌های همکاری درباره برخی موضوع‌های منطقه‌ای است. عراقچی در اکتبر ۲۰۲۴ هم در سفری به قاهره با رئیس‌جمهور و وزیر خارجه مصر دیدار کرده بود.

آن سفر نخستین سفر یک مقام بلندپایه ایرانی به مصر پس از سال‌ها بود و گفت‌وگوها بر آرام‌سازی تنش‌های منطقه‌ای، به ویژه در سایه تشدید درگیری میان اسرائیل و لبنان، متمرکز بود.

پس از آن، عراقچی در دسامبر ۲۰۲۴ برای شرکت در نشست وزیران خارجه هشت کشور اسلامی در حال توسعه به قاهره سفر کرد. در جریان آن نشست، عراقچی در جمع حاضران سخنرانی کرد و گفت‌وگوهایی با عبدالعاطی درباره تقویت روابط دوجانبه و همکاری اقتصادی میان مصر و ایران انجام داد.