چرا ۸۰ درصد روابط اقتصادی ایران با ۱۰ کشور دنیا است؟
+5
رأی دهید
-0
بی بی سی،علی رمضانیان:گمرک جمهوری اسلامی ایران می‌گوید ایران با ۱۷۸ کشور دنیا روابط تجاری دارد، این در حالی است که بیش از ۸۰ درصد رابطه تجاری ایران تنها با ۱۰ کشور دنیا است.
از بین ۱۰ شریک تجاری نخست ایران، ۷ کشور از همسایه‌ها و منطقه هستند، دو کشور بزرگ از آسیا و تنها یک کشور از اروپا است.
تمرکز بر تعداد محدودی کشور، فرصت‌ها و و در عین حال مخاطرات قابل‌توجهی برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است.
به گفته گمرک ایران، بیشترین حجم مبادلات ایران با چین، امارات متحده عربی، ترکیه، عراق و هند بوده و پاکستان، روسیه، عمان، آلمان و افغانستان در رده‌های بعدی هستند.
این ترکیب در مقاطعی مثلا پس از امضای توافق هسته‌ای برجام و برداشته شدن تحریم‌های وضع شده علیه ایران دچار تغییر شد. در دوران پسابرجام واردات ایران از کشورهای آسیایی کاهش و تجارت با اروپا به ویژه آلمان افزایش یافت.
اما دور اول ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و خروج آمریکا از برجام و به تبع آن کاهش تعهدات هسته‌ای ایران باعث شد روابط سیاسی، اقتصادی ایران با اتحادیه اروپا و بریتانیا تحت تاثیر قرار بگیرد و به قول یک تحلیلگر سیاسی در ایران، روابط ایران با این کشورهای اروپایی «قفل» شود.
تحریم‌های بین‌المللی، هزینه‌های بالای تبادلات و موانع داخلی سایه سنگینی بر تجارت ایران انداخته و به نظر نمی‌رسد حداقل در داخل کشور اراده قطعی برای حذف برخی موانع از جمله فهرست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (اف‌اِی‌تی‌اف) وجود داشته باشد.
قرار داشتن ایران در فهرست سیاه به معنی این است که این نهاد به اعضای خود شامل شبکه‌ای از کشورهای مختلف، نهادهای بین‌المللی و موسسات پولی و اعتباری، قویا توصیه می‌کند از مراودات مالی و بانکی با ایران پرهیز کنند.
حتی روابط اقتصادی ایران با نزدیک‌ترین شرکای اقتصادی خود با مشکلات جدی روبه‌رو است.
مشکلات تحریم و ساختار داخلی اقتصاد ایران باعث شده است که برخی از این شرکا، از جمله روسیه، تعاملات اقتصادی خود با ایران را محدود کنند. در داخل نیز قوانین سخت‌گیرانه و پیچیده، مانند الزام صادرکنندگان به فروش ارز در سامانه‌های دولتی با قیمت تحمیلی، تجارت را با چالش‌های بیشتری مواجه کرده است. این شرایط تاجران را به استفاده از روش‌های غیررسمی مانند واردات طلا به جای ارز ترغیب کرده است که شماری از صادرکنندگان از منتقدان آن هستند.
نکته قابل‌تأمل این است که ایران تقریباً در مبادلات تجاری با اکثر شرکای خود در موقعیت ضعیف‌تری قرار داشته و با تراز تجاری منفی مواجه است. به این معنا که حجم واردات ایران از این کشورها بیش از میزان صادرات آن بوده است. یکی از اثرات این تراز تجاری منفی، کمبود ارز و نوسانات شدید ارزی در داخل کشور است.به بیان ساده وقتی صادرات کمتر از واردات باشد، یعنی ارز بیشتری از ایران به کشورهای دیگر برای خرید کالا و وارد کردن به ایران مصرف می شود و داخل ایران با کمبود ارز مواجه شده و قیمت ارز بالا می رود. دولت توانایی کمتری در کنترل قیمت آن دارد.
بر اساس تازه‌ترین گزارش گمرک، تا پایان آبان ۱۴۰۳، میزان صادرات ایران به ۳۸ میلیارد و ۳۲۱ میلیون دلار رسیده، در حالی که واردات آن ۴۵ میلیارد و ۱۲۷ میلیون دلار بوده است. این ارقام نشان می‌دهد که تراز تجاری ایران با کسری شش میلیارد و ۸۰۶ میلیون دلاری همراه بوده است. سال گذشته هم تراز منفی تجاری ایران نزدیک به ۱۷ میلیارد دلار بوده است.
چرا این کشورها مهم هستند؟چین: بزرگترین خریدار نفت ایران و تأمین‌کننده عمده کالاهای مصرفی است.
امارات و ترکیه: این کشورها به‌عنوان شاهراه‌های تجارت ایران عمل می‌کنند و نقش حیاتی در انتقال کالاها و ارز دارند.
عراق: بزرگترین بازار صادراتی ایران است، به‌ویژه برای کالاهای کشاورزی و صنعتی.
هند و پاکستان: شرکای کلیدی در حوزه مواد غذایی و انرژی هستند.
روسیه: همکاری استراتژیک در برخی حوزه‌ها، به‌رغم رقابت در بازارهای انرژی.
آلمان: هرچند روابط تجاری کاهش یافته، همچنان تأمین‌کننده مهم ماشین‌آلات و تکنولوژی است.
افغانستان و عمان: تراز تجاری مثبت به نفع ایران شکل گرفته است.
ایران با کدام کشور برنده یا بازنده مبادلات تجاری است؟
سال گذشته ایران طی ۱۲ ماه موفق به صدور ۴۹ میلیارد و ۴۷۴ میلیون دلار کالا به کشورهای مختلف شد، اما در مقابل بیش از ۶۶ میلیارد و ۱۳۰ میلیون دلار واردات داشت که نشان‌دهنده تراز تجاری منفی است. امسال نیز تا پایان آبان‌ماه، ایران با تراز تجاری منفی ۶ میلیارد و۸۰۶ میلیون دلار مواجه بوده، به این معنا که واردات همچنان از صادرات پیشی گرفته است.
در سال‌های اخیر، روابط تجاری ایران با چین، امارات متحده عربی، ترکیه، روسیه و آلمان با تراز تجاری منفی همراه بوده، در حالی که با کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان، عمان و هند تراز تجاری مثبتی داشته است.
بیشترین میزان تراز تجاری منفی ایران مربوط به امارات متحده عربی بوده که به رقم قابل‌توجه هشت میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است. در مقابل، بالاترین تراز تجاری مثبت ایران با عراق ثبت شده و رقمی بالغ بر هفت میلیارد و ۹۹۷ میلیون دلار را نشان می‌دهد.
روسیه: همسایه دردسرساز، شریک استراتژیک یا رقیب اقتصادی؟
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، توافق جامع راهبردی میان دو کشور را امضا کرده‌اند.
این توافق در حالی انجام شده که روابط ایران و روسیه در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی همواره با چالش‌هایی همراه بوده است. هر دو کشور تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی قرار دارند و در برخی زمینه‌ها از جمله انرژی، رقیب یکدیگر محسوب می‌شوند.
تا پایان آبان ۱۴۰۳، صادرات ایران به روسیه ۴۹۴ میلیون دلار و واردات از این کشور یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده است. بنابراین، ایران با روسیه تراز تجاری منفی دارد.
شهرام شریعتی، فعال تجاری ایرانی در روسیه و عضو اتاق بازرگانی ایران و روسیه در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی اظهار داشت: «سیستم بانکی ایران و روسیه برای شهروندان باز شده و تبادلات مالی امکان‌پذیر است. اما روسیه به دلیل مشکلات داخلی‌اش تلاش می‌کند که خود را درگیر مسائل ایران نکند. از سوی دیگر، روسیه عضو اف‌ای‌تی‌اف است، در حالی که ایران نیست. همچنین شرایط روسیه با وجود تحریم‌های آمریکا و اروپا نسبت به ایران بهتر است. تراز تجاری روسیه با ایران همواره به نفع روسیه بوده است. ما حجم زیادی از کالا، خدمات و تجهیزات از روسیه خریداری می‌کنیم، اما روسیه از ما به همان میزان خرید نمی‌کند. روسیه عمدتاً کالاهای خرد از ایران خریداری می‌کند و واردات عمده‌ای ندارد.»
شماری از تحلیلگران بر این باورند که رابطه ایران و روسیه بیشتر به نفع روسیه بوده و ایران تاکنون نتوانسته از این روابط بهره قابل‌توجهی ببرد.
سیامک جوادی، دانشیار دانشگاه «تگزاس ریوگراند ولی» در این باره به بی‌بی‌سی فارسی گفت:«دو دلیل اساسی وجود دارد که روسیه هرگز توجه ویژه‌ای به روابط تجاری و اقتصادی با ایران نداشته است. اول، تفاوت‌های حاکمیتی در سیاست و اقتصاد داخلی ایران و روسیه است. دوم، موقعیت ایران در منطقه و جهان.»
به گفته آقای جوادی روسیه در سال‌های اخیر تغییرات گسترده‌ای در سیستم بانکی و مالی خود ایجاد کرده و اقداماتی جدی علیه فساد انجام داده است.
آقای جوادی می‌گوید «روسیه، ایران را به‌عنوان رقیب اقتصادی در بخش‌هایی چون نفت و گاز و همچنین به‌عنوان کارتی در بازی‌های سیاسی می‌بیند. از سوی دیگر، ایران همواره تلاش می‌کند با نزدیکی به روسیه و چین، حمایت آنها را در مجامع بین‌المللی جلب کند. اما این تعاملات عمدتاً به نفع روسیه است، چرا که روسیه به ایران نیازی ندارد، در حالی که ایران همواره نشان داده به روسیه وابسته است.»
رابطه اقتصادی ایران و عراق از جنبه‌های مختلف خاص و پیچیده استعراق؛ بازاری که ایران در حال واگذاری استرابطه اقتصادی ایران و عراق پیچیده است. ایران حدود ۱۲ درصد از بازار عراق را در اختیار دارد که شامل حدود ۱۰ میلیارد دلار صادرات می‌شود. اما از سال گذشته شرایط برای دسترسی ایران به بازار عراق سخت‌تر شده است.
تا سه سال پیش ایران بزرگترین تامین کننده برق آن کشور بود، اما در حال حاضر ترکیه و عربستان جای ایران را گرفتند.
به گفته یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق، ورود رقبایی مانند چین و ترکیه به بازار عراق فشار بر محصولات ایرانی را افزایش داده است.
مهدی رضاپور، فعال اقتصادی، به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: «از سال ۲۰۲۱ روند نابودی تجارت ایران و عراق شدت گرفته است.»
او دلایل متعددی از جمله ورود رقبا مانند شرکت‌های چینی، ترکیه‌ای و سعودی به بازار عراق، افزایش هزینه‌های تولید در ایران و سیاست‌های ضد صادراتی دولت را از عوامل اصلی این وضعیت دانست.
به گفته آقای رضاپور، سیاست‌های بانکی و مالی عراق که تحت تأثیر بانک مرکزی آمریکا تنظیم می‌شود، دسترسی ایران به دلار را دشوار کرده و هزینه مبادلات را بالا برده است.
این تاجر و صادرکننده کالا از ایران به عراق افزود: «قطع مکرر گاز و برق، افزایش هزینه تولید و نبود ثبات در تحویل کالاها باعث شده است که محصولات ایرانی از نظر قیمت و کیفیت نسبت به رقبا جذابیت کمتری داشته باشند. همچنین، قرار گرفتن ایران در لیست سیاه FATF و تحریم‌ها، دسترسی به منابع مالی و تجارت رسمی با عراق را برای ایران دشوارتر کرده است.»
چین برنده، ایران بازنده؟
چین بزرگترین شریک تجاری ایران است و به دلیل تحریم‌ها نفت ایران را با تخفیف‌های چشمگیر می‌خرد. رابطه اقتصادی دو کشور بیش از آنکه متوازن باشد، به نفع چین است.
نکته اینجاست که حجم بالای کالاهای چینی وارد شده در ایران که اغلب کیفیت پایینی دارند، به صنایع داخلی ایران ضربه زده‌اند و بسیاری از پروژه‌های زیرساختی چین در ایران نیز با قراردادهایی یک‌طرفه اجرا شده‌اند. چین دست بالاتری در تجارت میان دو کشور دارد.
یک صادرکننده کالاهای پتروشیمی و قیر به چین به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «در حال حاضر بیشترین مراودات مالی ایران با چینی‌هاست. چرا که در چین همه چیز آسان است. به راحتی تجارت می‌کنند. شرکت های کوچک به راحتی با ایران کار می‌کنند و به راحتی می‌شود تحریم‌ها را دور زد. در چین سخت‌گیری‌های دیگر کشورها در خصوص تحریم اصلا وجود ندارد. هرچند که دولت چین در ظاهر همیشه به این مساله تاکید دارد. اما در عمل، شرکت‌های کوچک چینی هیچ محدودیتی در وارد کردن کالا از ایران ندارند. به همین دلیل چین بزرگترین شریک تجاری ایران شده است. »
به گفته او همکاری تجاری ایران و چین به نفع چین است. طوری که هم شرکت‌های کوچک از تخفیف‌های نفت ایران سود می‌برند و هم تولیدکننده‌های کوچک چینی می‌توانند کالاهای کم کیفیت خود را به ایران بفروشند.
مراودات تجاری ایران با روسیه و چین متوازن نیستامارات و ترکیه: شاهراه‌های تجارت خارجی ایرانامارات و ترکیه نقش حیاتی در تجارت خارجی ایران ایفا می‌کنند. امارات به‌عنوان مهم‌ترین کانال تجاری ایران، به ویژه در زمان تحریم‌ها، عمل می‌کند و ترکیه نیز کریدور اصلی ایران به اروپا است. اما افزایش هزینه‌های نقل‌وانتقال ارز از طریق صرافی‌ها و محدودیت‌های تجاری ناشی از تحریم، مشکلات این مسیرها را بیشتر کرده است.
از طرف دیگر مبادلات تجاری ایران با امارات و ترکیه هم دستخوش تراز منفی به ضرر ایران شده است.
علاوه بر اینکه امارات و ترکیه از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران محسوب می‌شوند، این دو کشور به عنوان مراکز اصلی مبادلات مالی و ارزی ایران نیز نقش کلیدی دارند. در سال‌های اخیر، بخش عمده‌ای از ورود و خروج ارز ایران از طریق این دو کشور انجام شده است، به طوری که بسیاری از صرافی‌ها و فعالان اقتصادی ایران از امارات و ترکیه به عنوان پل ارتباطی خود برای انجام تراکنش‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند.
یک وارد کننده کالا از چین به ایران به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «صادرکننده و واردکننده ها از طریق صرافی کار می‌کنند. واردکننده‌ها ریال را از ایران به صرافی خود در ترکیه یا امارات واریز می‌کنند و صراف‌ها به روش‌های مختلفی مانند بانک و صرافی ارز را به مقصدی در چین که از سوی واردکننده معرفی شده، منتقل می‌کنند. این روش باعث افزایش هزینه تجار می‌شود اما به دلیل اینکه وارد سیستم اداری ایران نشده و سریع جابجا می‌شود پرطرفدار است.»
رابطه تجاری قابل توجه تنها با یک کشور اروپایی
ایران با کشورهای اروپایی هم مبادلات تجاری دارد اما این مبادلات بسیار پایین هستند به عنوان نمونه در سال جاری تنها سه میلیون دلار به فرانسه کالا صادر کرده است. واردات از اتریش هم ۱۵۶ میلیون دلار بوده است.
اما مبادلات تجاری ایران با آلمان متفاوت است.
اطلاعات منتشر شده از سوی اداره فدرال آمار آلمان، نشان می‌دهد حجم تجارت ایران و آلمان در ۱۱ ماهه نخست ۲۰۲۴ به میزان یک میلیارد و ۳۷ میلیون یورو رسید. در مقایسه با سال قبل که در همین بازه زمانی حجم تجارت میان دو کشور یک میلیارد و ۳۲ میلیون یورو بود، تجارت ایران و آلمان چهار درصد رشد داشته است. بر اساس این گزارش روابط تجاری ایران و آلمان رشدی هفت درصدی داشته که البته به نفع المان بوده است.
بر اساس اطلاعات گمرک ایران در سال ۱۴۰۲ ایران دو میلیارد و ۱۵۱ میلیون دلار از آلمان کالا وارد کرده اما تنها ۱۶۵ میلیون دلار صادرات داشته که عموما کالای مصرفی فروشگاهی برای فروشگاه‌های ایرانی فعال در اروپا و آلمان بوده است. داده‌های منتشر شده نشان می‌دهد خودرو و ماشین‌آلات صنعتی در صدر کالاهای صادراتی آلمان به ایران قرار دارند.
تجارت چمدانی؛ دور زدن تحریمهاایران تحت تأثیر تحریم‌های بین‌المللی، به تجارت چمدانی روی آورده است. گزارش گمرک ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۲، ارزش صادرات از طریق این روش به ۳۰۰ میلیون دلار رسید. این صادرات عمدتاً از گمرک‌های آستارا، باجگیران، پلدشت، دوغارون، سرخس، سرو، لطف‌آباد و نوردوز انجام شد.
در حالی که دولت ایران از این شیوه برای رونق مرزهای تجاری حمایت می‌کند، برخی فعالان اقتصادی و نهادهای خصوصی به آن انتقاد دارند. رئیس اتاق بازرگانی ایران در سال ۱۴۰۰ هشدار داده بود که این روش به دلیل ماهیت غیررسمی و آسیب به صنایع داخلی، به زیان اقتصاد کشور است. او تأکید کرد که تجارت چمدانی می‌تواند به تهدیدی برای برخی صنایع تبدیل شود و موجب تضعیف بخش‌های تولیدی شود.
باشگاه خبرنگاران جوان هم در گزارشی اشاره کرده است که قوانین کشور به طور رسمی تجارت چمدانی را به رسمیت نمی‌شناسند. کالاهای چمدانی شامل پوشاک، لوازم الکترونیک، عطر و ادکلن است که اغلب از نظر بهداشتی و استانداردهای ایمنی ممکن است دچار نقص باشند.
با توجه به گزارش‌های موجود، تجارت چمدانی در ایران با وجود مزایای کوتاه‌مدت، به دلیل تأثیرات منفی بر اقتصاد رسمی و صنایع داخلی، به موضوعی چالش‌برانگیز تبدیل شده است.
در سال جاری گزارش‌های مختلفی منتشر شده که نشان از عزم جدی دولت برای گسترش تجارت چمدانی در مرزهای مختلف ایران دارد و به نظر می‌رسد این روش در تجارت خارجی ایران جا باز می‌کند.