چه آینده‌ای در انتظار امپراتوری ۵/۶ میلیارد دلاری مواد مخدر سوریه است؟

بی بی سی: امیر نادر
پس از سرنگونی حکومت بشار اسد در حمله برق‌آسای هیئت تحریر شام، احمد شرع رهبر این گروه سخنرانی پیروزمندانه‌ای در دمشق ایراد کرد که بخشی از آن تا حد زیادی نادیده گرفته شد: اشاره‌ او به یک ماده مخدر غیرقانونی که در یک دهه گذشته خاورمیانه را فراگرفته است.

او گفت: «سوریه به بزرگ‌ترین تولیدکننده کاپتاگون در جهان تبدیل شده است، و امروز سوریه به لطف خداوند پاک خواهد شد.»

کاپتاگون یک قرص اعتیادآور شبیه آمفتامین است که به آن «کوکائین فقرا» هم می‌گویند و خارج از خاورمیانه عمدتا ماده مخدر ناشناخته‌ای است.

تولید این ماده در سوریه، در میانه اقتصادی ویران‌شده از جنگ، تحریم‌ها و آوارگی گسترده سوری‌ها افزایش یافته است. مقام‌های کشورهای همسایه نیز با مشکل قاچاق حجم عظیمی از این قرص‌ها از مرزهایشان روبه‌رو هستند.

تمام شواهد نشان می‌داد که سوریه منبع اصلی تجارت غیرقانونی کاپتاگون است؛ تجارتی که بانک جهانی ارزش سالانه آن را ۵.۶ میلیارد دلار تخمین زده است.

ابعادی که این قرص‌ها در آن تولید و توزیع می‌شد، این گمان را تقویت می‌کرد که این تجارت تنها کار باندهای تبهکار نبود، بلکه صنعتی است که خود حکومت سوریه روی آن سرمایه‌گذاری کرده بود.

چند هفته پس از سخنرانی شرع (که پیشتر با نام مستعار ابومحمد جولانی شناخته می‌شد)، تصاویر شگفت‌انگیزی منتشر شد که این گمان را تایید می‌کرد.
 مقادیر زیادی قرص در میان محصولات صنعتی پنهان شده بودتصاویر ویدیویی یورش سوری‌ها به املاکی که گفته می‌شد متعلق به بستگان اسد بوده، اتاق‌هایی پر از قرص‌های در حال تولید و بسته‌بندی را نشان می‌داد که در قالب محصولات صنعتی جعلی پنهان شده بود.

در فیلم‌های دیگر هم انبوهی از قرص‌هایی دیده می‌شد که ظاهرا در پایگاه هوایی نظامی سوریه کشف و توسط شورشیان سوزانده شده‌اند.

من در جریان ساخت یک مستند رادیویی برای بی‌بی‌سی، به مدت یک سال درباره کاپتاگون تحقیق کردم و شاهد بودم که این ماده مخدر در میان جوانان ثروتمند کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان سعودی، همان‌قدر محبوب است که در میان طبقه کارگر کشورهایی مانند اردن.

یاسر، معتادی جوان در یک کلینیک ترک اعتیاد در امان، پایتخت اردن، به ما گفت: «۱۹ سالم بود که شروع به مصرف کاپتاگون کردم و زندگی‌ام را به فنا داد. با آدم‌هایی معاشرت می‌کردم که این ماده را مصرف می‌کردند. کار می‌کنی، بدون غذا زندگی می‌کنی، و بدنت نابود می‌شود.»

احمد شرع و گروه او، هیئت تحریر شام، در قبال انبوهی از افراد معتاد به کاپتاگون در سوریه و سراسر خاورمیانه که ممکن است ناگهان منبع تامین خود را از دست بدهند، چه خواهند کرد؟

کارولین رُز، کارشناس قاچاق مواد مخدر سوریه در موسسه نیو لاینز، درباره این موضوع نگرانی‌هایی دارد. او می‌گوید: «ترس من این است که آنها تنها عرضه را به صورت کامل قطع کنند و هیچ تلاشی برای کاهش تقاضا انجام ندهند.»

اما یک پرسش کلی‌تر نیز وجود دارد: حذف چنین تجارت سودآوری چه تاثیری بر اقتصاد سوریه خواهد داشت؟ و در حالی که دست‌اندرکاران این تجارت کنار می‌روند، شرع چگونه از ورود مجرمان دیگر که در کمین نشسته‌اند، جلوگیری خواهد کرد؟
جنگ مواد مخدر در خاورمیانه
رواج کاپتاگون، خاورمیانه را به یک جنگ واقعی مواد مخدر کشاند.

هنگام فیلم‌برداری با ارتش اردن در مرز بیابانی‌ این کشور با سوریه، دیدیم که چگونه سربازان حصارهای مرزی را تقویت کرده‌ بودند و درباره هم‌رزمان آنها شنیدیم که در درگیری‌های مسلحانه با قاچاقچیان کاپتاگون کشته شده‌اند. آنها سربازان سوری آن سوی مرز را به کمک به قاچاقچیان متهم می‌کردند.

دیگر کشورهای منطقه نیز به همین اندازه از این تجارت متاثر شده‌اند.

عربستان مدتی واردات میوه و سبزیجات از لبنان را متوقف کرد چون به مرتبا کانتینرهای محصولاتی مانند انار پیدا می‌شد که داخل آنها خالی و با کیسه‌های قرص کاپتاگون پر شده بود.ما در پنج کشور، از جمله مناطق تحت کنترل اسد و شورشیان در سوریه، فیلم‌برداری کردیم، با منابع مطلع صحبت کردیم و به سوابق محرمانه پرونده‌های قضایی در آلمان و لبنان دسترسی پیدا کردیم.

در جریان این تحقیقات موفق شدیم دو گروه اصلی را که در این تجارت دست دارند، شناسایی کنیم: خانواده بزرگ اسد و نیروهای مسلح سوریه، به ویژه لشکر چهارم، تحت فرماندهی ماهر اسد، برادر بشار.
سوالاتی درباره برادر اسد
شاید بتوان گفت ماهر اسد قدرتمندترین مرد سوریه بعد از برادرش بود. او به خاطر خشونتی که در جریان اعتراض‌های سال ۲۰۱۱ علیه معترضان به کار گرفت، از سوی بسیاری از کشورهای غربی تحریم شد.

دستگاه قضایی فرانسه هم حکم بازداشت بین‌المللی او و برادرش را به دلیل مسئولیت در حملات شیمیایی سوریه در سال ۲۰۱۳ صادر کرده است.

با دسترسی به چت‌های واتس‌اپ یکی از قاچاقچیان کاپتاگون که در لبنان زندانی است، ما توانستیم دست داشتن لشکر چهارم به فرماندهی ماهر اسد و غسان بلال، معاون او را در این ماجرا تایید کنیم.

این افشاگری نقطه عطف مهمی در تایید نقش نیروهای مسلح سوریه و حلقه داخلی بشار اسد در این تجارت بود.
بشار اسد و برادرش ماهر اسدمشاهده تصاویر اخیر سربازان ارتش سوریه که بدون مقاومت در برابر پیشروی شورشیان فرار می‌کردند، مرا به یاد مصاحبه‌ای انداخت که سال گذشته با یکی از سربازان حکومت انجام دادیم.

او به ما گفت که حقوق ماهانه‌اش در ارتش، معادل ۳۰ دلار بود که به سختی هزینه سه روز غذای خانواده‌اش را تامین می‌کرد. به همین دلیل واحد او درگیر فعالیت‌های مجرمانه و تجارت کاپتاگون شده بود.

او گفت: «این چیزی است که الان بیشترین درآمد را دارد.»

در ماه مه ۲۰۲۳ اتحادیه عرب موافقت کرد سوریه را ۱۲ سال پس از اخراج به دلیل سرکوب خشونت‌آمیز قیام مردمی، دوباره بپذیرد. این اقدام به عنوان یک پیروزی دیپلماتیک برای اسد دیده شد که از وعده‌هایش برای مقابله با تجارت کاپتاگون به‌عنوان اهرمی برای بازسازی روابط دیپلماتیک استفاده می‌کرد.
آیا رهبران شورشی می‌توانند تجارت کاپتاگون را سرکوب کنند؟
اکنون در حالی که رهبران شورشی سوریه قدرت خود را بر ارکان حکومت تثبیت می‌کنند، به نظر می‌رسد که کاملا از پیام‌های مثبتی که با وعده سرکوب تجارت کاپتاگون به کشورهای همسایه می‌فرستند، آگاه هستند.

اما ممکن است برای آنها کار دشواری باشد که کشور را از چنگ یک تجارت جنایی پرسود خارج کنند، آن هم پس از سال‌ها که خود دولت این تجارت را تشویق و تقویت کرده بود.

عصام ریس، مهندس ارشد ارتش سوریه که در ابتدای قیام علیه حکومت اسد از ارتش جدا شد و مدتی را صرف تحقیق درباره تجارت کاپتاگون کرده، معتقد است هیئت تحریر شام در ابتدای کار نیازی به تلاش زیاد برای توقف این تجارت نخواهد داشت، چون «بازیگران اصلی کنار رفته‌اند» و صادرات کاپتاگون کاهش چشمگیری داشته است. اما او هشدار می‌دهد که «افراد جدیدی» ممکن است در کمین باشند تا این تجارت را در دست بگیرند.

این موضوع به ویژه زمانی مشکل‌ساز خواهد شد که به مسئله تقاضا رسیدگی نشود. به گفته خانم رز، شواهد چندانی از سرمایه‌گذاری برای بازپروری معتادان در دوره کنترل هیئت تحریر شام بر استان ادلب در شمال غرب سوریه وجود ندارد. او می‌گوید: «وضعیت بسیار نامطلوبی در زمینه مقابله با مصرف کاپتاگون وجود داشت.»

او همچنین اشاره می‌کند که همین الان هم افزایش قاچاق یک ماده مخدر دیگر از طریق سوریه دیده می‌شود.

او می‌گوید: «فکر می‌کنم بسیاری از مصرف‌کنندگان به عنوان جایگزین به مت‌آمفتامین (شیشه) روی می‌آورند، به ویژه افرادی که نسبت به کاپتاگون مقاوم شده‌اند و به ماده‌ای قوی‌تر نیاز دارند.»

مشکل دیگر، به گفته عصام ریس، مشکل مالی است. او می‌گوید: «سوری‌ها به این پول نیاز دارند.»
از این قطعات الکتریکی برای پنهان کردن قرص‌ها استفاده شده بوداو امیدوار است که جامعه بین‌المللی با ارائه کمک‌های بشردوستانه و کاهش تحریم‌ها، از ورود مردم به تجارت مواد مخدر جلوگیری کند.

اما خانم رز معتقد است که رهبران جدید باید «مسیرهای اقتصادی جدید و جایگزینی را شناسایی کنند تا سوری‌ها را به مشارکت در اقتصاد رسمی و قانونی تشویق کنند.»

او هشدار می‌دهد در حالی که سرکردگان اصلی فرار کرده‌اند، بسیاری از کسانی که در تولید و قاچاق این مواد مخدر نقش داشتند، همچنان در کشور باقی مانده‌اند.

او می‌گوید: «عادت‌های قدیمی به سختی از بین می‌روند.»