اهمیت دالان «زنگزور» و دلایل مخالفت ایران با آن

رادیو فردا: جمهوری اسلامی ایران در چهار سال گذشته و بعد از آغاز مذاکرات صلح میان دولت‌های باکو و ایروان، همواره موضعی تند نسبت به باز شدن دالان زنگزور برای اتصال نخجوان به خاک جمهوری آذربایجان داشته و حتی در مقاطعی تهدید به مداخله نظامی کرده است.

طی روزهای گذشته و با اعلام حمایت روسیه از باز شدن دالان زنگزور، دستیار وزیر خارجه ایران در دیدار با الکسی ددوف سفیر روسیه در تهران نسبت به باز شدن این دالان اظهار نگرانی کرده و دوباره موضوع زنگزور در رسانه‌های ایران داغ شده است.

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، نیز در دیدار نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان که برای شرکت در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان به ایران سفر کرده بود، گفت که تهران «مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد».

مقامات جمهوری اسلامی تاکنون استدلال‌های مختلفی برای مخالفت با این طرح مطرح کرده‌اند؛ از باز شدن پای ناتو به منطقه، تا اخلال در ترانزیت کالاهای ایرانی از ارمنستان به بازارهای خارجی تا تغییر مرزهای سنتی میان ایران و ارمنستان.
دالان زنگزور
تا قبل از فروپاشی اتحاد شوروی، دالان زنگزور مسیر اتصال جمهوری خودمختار نخجوان به خاک جمهوری آذربایجان بود ولی در اوایل دهه ۹۰ میلادی و در پی آغاز جنگ میان دو ارمنستان و جمهوری آذربایجان، این دالان بسته شد.

ایروان و باکو بعد از جنگ ۴۴ روزه پاییز ۲۰۲۰، با میانجی‌گری روسیه توافق آتش‌بس ۹ ماده‌ای امضا کردند که بر اساس آن جمهوری آذربایجان جاده لاچین را برای اتصال خان‌کندی به ارمنستان باز می‌کرد و ایروان نیز دالان زنگزور را برای اتصال نخجوان به جمهوری آذربایجان احیا می‌کرد؛ با این شرط که نیروهای حافظ صلح روسی به همراه نیروهای دیدبان ترکیه در این دالانها مستقر شوند.

از همان زمان جمهوری اسلامی ایران مخالفت صریح خود را با بند ۹ توافق‌نامه اعلام و ابتدا استدلال کرد که با باز شدن این دالان، مسیر ترانزیتی ایران از طریق ارمنستان به بازارهای خارجی مختل می‌شود. این در حالی است که آمارهای گمرکی خود ایران نشان می‌دهد که حجم ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق ارمنستان به روسیه بسیار محدود بوده و معادل تنها یک درصد از صادرات ایران به روسیه است.
تورج اتابکی درباره دالان زنگزوردر نقطه مقابل بیش از ۴۰ درصد صادرات ایران به روسیه از خاک آذربایجان و بقیه از طریق دریای خزر صورت می‌گیرد.

استدلال دوم ایران، باز شدن پای ناتو (ترکیه به عنوان عضو ناتو) به قفقاز بود.

جمهوری آذربایجان نوامبر پارسال شهر خان‌کندی با اکثریت ساکنان ارمنی در قره‌باغ کوهستانی را طی عملیاتی بازپس گرفت. در پی آن دیگر نیازی به نیروهای حافظ صلح روسی در دالان لاچین نبود و روس‌ها کلا از قره‌باغ کوهستانی خارج شدند.

حال در صورت باز شدن دالان زنگزور، دیگر نیازی به نیروهای حافظ صلح خارجی نیست، اما این موضوع تنها زمانی می‌تواند تحقق یابد که دو کشور قرارداد صلح امضا کنند و ارمنستان مسئولیت تامین امنیت دالان زنگزور را بر عهده بگیرد.

با منتفی شدن حضور نیروهای خارجی در زنگزور، استدلال کنونی ایران برای ادامه مخالفت با دالان یاد شده بر دو محور می‌چرخد: «از بین رفتن مرزهای سنتی ایران و ارمنستان، همچنین کنار ماندن ایران از طرح‌های ترانزیتی منطقه».

برخی کارشناسان معتقدند که موضوع از بین رفتن مرزهای ایران و ارمنستان زمانی می‌تواند توجیه داشته باشد که زنگزور درست از نقطه صفر مرزی ایران و ارمنستان گذر کند و کنترل آن به دست نیروهای حافظ صلح خارجی گذاشته شود؛ موضوعی که عملا منتفی شده است.

جمهوری آذربایجان برای رفع نگرانی احتمالی ایران از کنار گذاشته شدن از طرح‌های ترانزیتی، احداث دالان مشابهی را در خاک ایران از پارسال با مشارکت تهران و به موازات مسیر زنگزور برای اتصال خاک آن به نخجوان آغاز کرده، اما ایران کماکان اصرار دارد که با کنار گذاشته شدن دالان زنگزور، انحصار ترانزیت از جمهوری آذربایجان به نخجوان را در دست داشته باشد.
اهمیت دالان ترانزیتی
از نگاه جمهوری آذربایجان، دالان زنگزور تنها دالان برای اتصال این کشور به نخجوان نیست، بلکه این دالان، کوتاه‌ترین مسیر برای ترانزیت کالاهای چینی با گذشتن از آسیای مرکزی و قفقاز به ترکیه و کشورهای اروپایی است.

جمهوری آذربایجان طی چند سال گذشته با راه‌اندازی خط آهن باکو-‌تفلیس-‌قارص، حجم ترانزیت کالاهای خارجی در مسیر شرق-‌غرب را چندین برابر افزایش داده، اما دالان زنگزور، هم مسیری بسیار کوتاه‌تر از مسیر گرجستان است و هم امکان رشد ترانزیت زمینی کالا را نیز مهیا می‌کند.

ارمنستان نیز متوجه این موضوع است و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور، دی‌ماه پارسال بعد از آغاز طرح دالان مشترک ایران و جمهوری آذربایجان به موازات زنگزور، اعلام کرد که ما در «شرایطی مشابه با ایران» آماده ارائه زیرساخت‌های ارتباطی خود برای ارتباط نخجوان و جمهوری آذربایجان هستیم.

تنها در بهار امسال، حجم ترانزیت کالاهای خارجی از خاک جمهوری آذربایجان هشت میلیون تن شده که نزدیک به نیمی از آن مربوط به ترانزیت کالا در مسیر شرق-‌غرب است.

برای مقایسه، ایران در کل سال گذشته تنها ۱۴ میلیون تن ترانزیت کالاهای خارجی داشت و یک میلیارد دلار از این حوزه درآمد کسب کرده بود.

بدین ترتیب، دالان زنگزور یا آلترناتیو آن در خاک ایران، مسیر ترانزیتی بسیار سودآوری است که می‌تواند سالانه صدها میلیون دلار برای ارمنستان یا ایران درآمد ترانزیتی ایجاد کند؛ خصوصا این‌که هم‌اکنون ۴۵ درصد از ترانزیت کالاهای خارجی از خاک آذربایجان توسط کامیون‌ها و مسیر زمینی انجام می‌شود.

جمهوری آذربایجان طی دو سال گذشته چندین بزرگراه در مسیر شمال‌-جنوب و شرق-‌غرب احداث کرده و در نظر دارد حجم ترانزیت کالاهای خارجی را تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۷۰ تا ۱۰۰ میلیون تن برساند؛ موضوعی که اهمیت اقتصادی دالان زنگزور یا آلترنانیو آن در خاک ایران را برجسته‌تر می‌کند.

نکته این‌جاست که ایران یک کشور تحت تحریم است و ترانزیت کالا از مسیر آن چالش‌های متعددی، از جمله نقل و انتقالات مالی، بیمه و حتی ریسک سیاسی دارد و به همین دلیل دولت باکو خواهان آن است که دالان زنگزور باز شود.