آیا محمد رضا شاه پهلوی در صدد تخریب بارگاه امام رضا بود؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- تولیت آستان قدس رضوی در دیدار با آقای سید حسن خمینی - تولیت حرم امام خمینی- گفته است:

   «اگر امام خمینی نبود شاید طاغوت از بارگاه مطهر امام رضا (ع) دیگر چیزی باقی نمی‏‌گذاشت اما به برکت انقلاب اسلامی این دستگاه قدسی توسعه یافت و سالانه میزبان خیل عظیمی از زایران از اقصی نقاط کشور و دنیاست.»

    هر چند آقای احمد مروی سخن خود را به قید «شاید»‌ مقید کرده و نگفته قطعا اما این گفتار بر سر آن است تا نشان دهد اگرچه بخش دوم دایر بر توسعه بی سابقه آستان قدس رضوی در عصر جمهوری اسلامی و میزبانی خیل عظیم زایران درست است اما بخش اول چنین نیست و نمی‌توان هر امری را به رژیم گذشته نسبت داد. چرا که در این صورت تبلیغات درست را هم نادرست جلوه می‌دهد و با واقعیت‌های تاریخی سازگار نیست.

  وقتی شما می‌گویید رژیم پهلوی می‌خواست بارگاه امام هشتم شیعیان را نابود کند نسل جدید ادعاهای دیگرتان را هم نمی‌پذیرد و گمان می‌کند بقیه نیز همین قدر توخالی و بی‌پایه است و بحث شکنجه‌ها و ساواک و استبداد و سلب مشروعیت بعد از کودتای ۲۸ مرداد هم مثل همین حرف بی‌ربط و نامستند است و این هرگز خدمت به انقلاب و تاریخ نیست.

   البته انتظار می‌رفت آقای سید حسن خمینی این مدعا را همان جا یا بعدا در توییتی یا یادداشتی رد می‌کرد اما ظاهرا احترام میزبان را نگاه داشته که سخنی نگفته در حالی که این جور تعابیر خدمت به امام و انقلاب نیست و مثل این است که بگوییم زمان شاه موبایل نبود ولی حالا دست هر بچه‌ای هست. یا کی و کجا اینترنت بود اما حالا به لطف انقلاب اسلامی همه به اینترنت وصل‌اند!

در رد ادعای آقای حجت‌الاسلام شیخ احمد مروی تولیت محترم آستان قدس رضوی که ممکن بود از بارگاه امام هشتم چیزی باقی نماند نکات زیر را می‌توان یادآور شد:

یک: اصل سخن گفتن ایشان خوب است چون بعد از دوران مرحوم رییسی دیگر خبری از تولیت آستان قدس منتشر نمی‌شد و این سوال را ایجاد کرده بود که آیا اهمیت این جایگاه به خاطر تولیت آن است یا عکس این گزاره باید صادق باشد؟

 دو: به فرض که حکومت پهلوی چنین قصدی داشت. آیا  مردم و مراجع و روحانیون می‌نشستند و تماشا می‌کردند؟! اصلا انگیزه‌های مذهبی به کنار. مشهد به لطف حرم و زایران و خیل جمعیتی که همه ساله می‌آیند (و اکنون سر به ۲۰ میلیون نفر در سال می‌زند) مشهد شده است. وقتی امام زاده‌ها رونق دارند بارگاه امام هشتم را از بین می‌بردند؟!

 سه: از زمان رسمیت تشیع ۱۲ امامی در ایران و با شروع حکومت صفویه پادشاهان مختلف نسبت به توجه و توسعه حرم امام هشتم توجه خاص نشان می‌دادند و این امر البته الزاما به معنی تقیدات مذهبی و علایق شیعی آنان نبود بلکه در رقابت با حکومت عثمانی و از حیث تمایر ایران با آنان صورت می‌پذیرفت. چرا که مقابر ۱۰ امام دیگر در قلمرو عثمانی بود (‌ اکنون: عراق و عربستان سعودی) و این یگانه مقبره یک امام شیعه در قلمرو ایران است.

 چهار: شاه عباس صفوی مشهور به شاه عباس کبیر وقتی شنید در عتبات عراق به زایران ایرانی بی‌احترامی شده با پای پیاده و به قولی پای برهنه به سمت مشهد حرکت کرد و کاروانی در پی او روان شد و خود را «کلب آستان رضا» لقب داد. یعنی سگ آستان امام رضا. به دنبال آن تمام پادشاهان ایران خود را به امام رضا منتسب می کردند. فارغ از این که تا چه حد معتقد باشند.

پنج: اگر محمد رضا شاه پهلوی اولین و آخرین پادشاه ایران است که به سفر حج رفت به خاطر آن بود که میان پادشاهی ایران و امپراتوری عثمانی رقابت وجود داشت و شاهان ایران جدای این که نمی خواستند مدت طولانی دور از تخت و سرزمین باشند ترجیح می دادند به زیارت امام هشتم بروند و در حج و حتی عتبات تشریفات مورد انتظار برقرار نبود. بنا بر این توجه آنان به بارگاه امام رضا تنها جنبه مذهبی نداشت خاصه این که امام هشتم مدتی ولایتعهدی را بر عهده داشته است.

 شش:  شخص شاه تولیت آستان بود و هر که را منصوب می‌کرد عنوان نایب‌التولیه می‌داد. به خاطر همین پیشینه امام خمینی در حکم آقای واعظ طبسی او را به تولیت منصوب کرد و اصطلاح نایب‌التولیه را ادامه نداد چون یادآور ادبیات دوران شاه بود و اصطلاح نایب‌التولیه مردم را یاد نایب‌التولیه مشهور دوران پهلوی - عبدالعظیم ولیان- می‌انداخت. وقتی کسی متولی بارگاه و موقوفات با ارزش مالی فراوان باشد چگونه در پی نابودی آن بر می‌آید؟ یکی از مهم‌ترین استدلالات آیت‌الله گلپایگانی در نامه به شاه و در مخالفت با اصلاحات ارضی در سال ۴۲ همین بود که «شخص اعلیحضرت متولی املاک و موقوفات امام رضاست و تکلیف آنها چه می‌شود؟»
                     شاه، فرح و هویدا و دیگر مقامات در حرم امام رضا / ۱۱ خرداد ۱۳۵۷در زمان قاجار تعبیر «متولی‌باشی» به کار می‌رفت نه نایب التولیه و اول بار برای محمد ولی خان اسدی و در زمان رضاشاه از این عنوان استفاده شد و از این رو او نخستین نایب‌التولیه است و وضعیت تولیت و سامان اداری آستان قدس رضوی را متحول کرد.

به زبان روشن‌تر یکی از مهم ترین تحولات عمرانی در زمان رضاشاه انجام شد به گونه ای که محمد ولی خان اسدی  نظام‌نامه جدیدی را برای آستان قدس رضوی در سال 1305 خورشیدی به تصویب رساند. در این دوره نیز مانند دوره قاجاریه تولیت مستقیماً به دستور شاه انتخاب می‌شد و معمولاً از تهران و از میان رجال حکومتی.

  چنان که اشاره شد اسدی عنوان متولی باشی را به منظور پی‌گیری امور به نایب‌التولیه تغییر داد و منصب متولی‌باشی منتفی شد.

هفت: امام خمینی از تعبیر «اسلام آمریکایی»‌و «‌آخوند درباری» استفاده می‌کرد. نمی‌گفت مسلمان و شیعه نیستند. بلکه جنس اسلام و روحانیت معممین وابسته به دربار را قبول نداشت. یکی از چالش های مهم سلطنت طلبان که از توضیح و پاسخ به آن می گریزند نیز همین است که نسبت شما با مذهب رسمی تشیع و نهاد پاسبان آن که روحانیت و مرجعیت شیعه است چیست؟

یک پژوهشگر ایرانی نقل می کند که در گفت و گو با بازمانده این خاندان او را در این نقطه گیر انداخت چون سلطنت با مذهب نسبت دارد و شاه بعد از کودتای ۲۸ مرداد مشروعیت خود را به تحریم رفراندوم مصدق از جانب آیت الله کاشانی و تلگراف تبریک آیت الله بروجردی مستند می کرد و این که روحانیت شیعه با براندازی سلطنت مخالف بوده است. بنا بر این سلطنت نمی توانسته درصدد نابودی بارگاه باشد.

 هشت: پورتال آستان قدس رضوی  فهرست اسامی متولیان و کارهای انجام شده در دوره پهلوی را از این قرار توضیح داده است:

۱. محمد ولی خان اسدی مصباح السلطنه (1304-1314ش)‌

- تغییر نظام نامه آستان قدس و تنظیم روش جدید‌

- تزیین سر‌در شرقی صحن جدید‌

- تأسیس بیمارستان شاه‌رضا ( بعد از انقلاب: امام رضا)‌

- حفر قنات گناباد برای تأمین آب شرب شهر مشهد

- تأسیس مدرسه آستان قدس رضوی از محل درآمد موقوفات مطلقه‌

- تأسیس دانشگاه علوم معقول و منقول در محل مدرسه میرزا جعفر‌

۲. فتح الله پاکروان (1314-1320ش)‌

- خیابان‌بندی و گل کاری اطراف استخر کوه‌سنگی

- تشکیل شرکت فلاحتی رضا و به اجاره دادن املاک آستان قدس

- احیای موقوفات و به ثبت رساندن رقبات موقوفات

- تبدیل به احسن کردن غیرشرعی املاک آستان قدس در ایران

- فروش طلاهای آستان قدس و خریدن املاک درگز برای آستان قدس

۳. علی منصور، استاندار و نایب‌التولیه (1320-1324ش)

- بنای کتابخانه، موزه، تشریفات و بقعه شیخ بهایی

- تغییر کشیک‌های آستان قدس و تبدیل کردن آن به شش کشیک

- خریدن باغ بغبغو و باغ و عمارت استانداری برای آستان قدس

- تقلیل حق الدفن کارمندان و خدمه از پنج نفر به دو نفر

۴. ناصر اعتمادی (نصرالدوله) (1324ش)‌

-فرش کردن کف صحن کهنه با سنگ خلج که از زمان تولیت وزیر نظام سنگ خارا بود.

۵.  غلامحسین اشرافی نایب‌التولیه و استاندار (1325-1326ش)-

- فسخ اجاره املاک آستان قدس که در اختیار شرکت فلاحتی خراسان بود.

۶. محمود بدر (1326ش)

- اجاره دادن دوباره املاک آستان قدس

- پوشاندن روی نهر خیابان (خیابان علیا) با بتون آرمه

- تدوین آیین‌نامه بازنشستگی کارکنان آستان قدس

۷. مصطفی قلی رام (انتخاب‌الملک)

- حفر چاهی در سال 1330 ش برای وضو ساختن زوار در صحن موزه

۸. سیدجلال الدین طهرانی (1330ش)

- وقف کتب برای آستان قدس

- وقف وسایل شخصی و وسایل نجوم به موزه آستان قدس

- مقرنس و آینه‌کاری گنبد جنوبی

- تعمیرات اساسی در غرفه‌های صحن جدید

- ادامه ساختمان نقاره‌خانه

- عملیات ساختمانی دارالتولیه باغ ملک‌آباد و دیوارکشی باغ ملک‌آباد و احمدآباد

- احداث پارک در انتهای خیابان سفلی

- تشکیل کمیسیون‌های مختلف مانند املاک اراضی

- تبدیل محل سابق مهمان‌خانه طوسی به درمان‌گاه

- احیای منصب متروک شده تدریس با انتخاب ادیب نیشابوری

- آیینه‌کاری رواق دارالحفاظ

- تبدیل مقداری از حقوق ماهیانه خدام و کارکنان آستان قدس به گندم

- امضای آیین‌نامه قانون بازنشستگی

۹. علی معتمدی (1331-1334ش)

۱۰. دکتر سیدفخرالدین شادمان (1334-1338ش)

- پرداخت قروض آستانه

- انتقال ساعت از صحن عتیق به صحن نو

- برداشتن سقف دارالسعاده و تجدید بنا

-    اضافه کردن به قسمتی از مدرسه علی نقی میرزا به قصد احداث آسایشگاه خدام در بالای رواق دارالسرور

- تغییر نام مهمان‌خانه به مهمان‌سرا و نوسازی وسایل آن

- ساخت باغچه‌های طولانی مرتفع روی پوشش نهر و گل‌کاری آن

- بستن پنجره‌ای که از حجره رواق پس پشت به راهرو سقاخانه باز بود.

- تعمیر آیینه‌کاری توحیدخانه مبارکه و برداشتن سقف آن

- تعویض ضریح در زمان او شروع شد و در زمان نایب التولیه بعدی پایان یافت.

۱۱. محمد مهران (1338-1340ش)

- دستور داد همه نذورات در راه تعمیر ابنیه حرم صرف شود.

- کاشی‌کاری گنبد حاتم‌خانی

- تشکیل شرکت تعاونی کارمندان

- ساخت دوباره قسمت شمالی سقف دارالسعاده

- تعمیر ایوان طلای ضلع شرقی که به سر در نقاره‌خانه معروف است.

- اهدای یک میلیون مترمربع از اراضی آستانه به دانشگاه

‌۱۲. سیدجلال الدین طهرانی، نایب‌التویه و استاندار (1340-1342ش)

۱۳. سیدمحمد صادق امیرعزیزی (1342-1344ش)

- احداث دیوار شرقی موزه قرینه دیوار غربی

- برداشتن سقف مسجد بالاسر

- آینه‌کاری رواق جدید در سمت شمالی دارالسیاده

- تزیین محوطه تشریفات

- مقرنس کاری نقره‌خانه

- ساختن بست بالا خیابان و پایین خیابان

- تعمیر ایوان شرقی صحن عتیق

- کاشی کاری ایوان جنوبی صحن جدید

- تشکیل اداره آبیاری آستان قدس

- تعمیر کتیبه عضدالملک

- تخریب راهرو سقاخانه و ساخت رواق دارالاخلاص

- انتقال آسایش‌گاه پاسداران از سالن غربی تحتانی مدرسه علی نقی میرزا به اتاق فوقانی، ساخت رواق دارالعزه

- پوشاندن فضای مدرسه علی نقی میرزا که دارالذکر نامیده شد.

- برداشتن طاق رواق پس پشت و توسعه آن که به دارالشکر موسوم گردید.

- تعویض سنگ مرمر مسجد بالاسر

۱۴. نادر باتمنقلیچ (1344-1346ش)

- تأسیس اداره کل موزه حرم

- اتمام کاشی کاری صفه بالا سر مبارک

۱۵. پیرنیا (1336-1350ش)

- برداشتن سقف دارالضیافه

- ترمیم گنبد حاتم خانی

- افتتاح درگاه غربی صحن کهنه

- خرابی مسجد ریاض و اتصال آن به رواق پس پشت که به نام دارالفیض افتتاح شد.

- تشکیل کمیسیونی خاص از اشخاص مطلع و آگاه به امور آستان قدس و فراهم آوردن دفتری کامل در مورد رقبات سابق و لاحِق.

۱۶.  زاهدی (1350-1353ش)

- تأمین آب و برق شهر جدید آستان قدس

- تعمیر بیوتات متبرکه و ساخت رواق دارالعباده

- توجه به بیمارستان آستان قدس

- تشکیل سازمان جدید برای آستان قدس

- فراهم کردن زمینه تخریب اطراف حرم و گسترش فعالیت‌های اقتصادی در آستان قدس

۱۷. عبدالعظیم ولیان (1353-1357ش)

- شروع به تخریب اطراف حرم مطهر

- معرق‌کاری دیوارهای حرم

- تعمیرات رواق دارالحفاظ

- برداشتن قسمتی از سقف سرسرای دارالذکر

- نورآرایی غیرمستقیم حرم مطهر

- انجام تعمیرات گسترده در صحن‌ها

- ساختمان مهمان‌سرای جدید

- ساختمان‌های مرتفع آب‌کوه

- تأسیس شرکت نان قدس رضوی

- فعالیت‌های معدنی و گسترش آن

۱۸. سیدسراج حجازی

- وی مدت زیادی نائب التولیه نبود و نتوانست کاری انجام دهد.

 نُه: این واقعیت قابل انکار نیست که هر آنچه از ابتدای توجه به عمران بارگاه امام هشتم انجام شده قبال قیاس با دوره پهلوی نیست و از ۱۳۵۳ که ولیان نایب التولیه شد به لطف درآمد سرشار نفتی چهره مشهد دگرگون شد. نویسنده این سطور هم در کودکی به مشهد رفته و هم بعد از توسعه حرم در سال های ۵۳ و ۵۴ و کاملا محسوس بود. تمام اینها هم یک طرف و آنچه در دوران مرحوم عباس واعظ طبسی انجام شده هم یک طرف.

در این که چهره مشهد به عنوان پایتخت تشیع بعد از انقلاب دگرگون شد هیچ تردیدی وجود ندارد. وقتی کلان شهرهای دیگر که حرم یک امام در آنها نیست متحول شدند مشخص است که مشهد که علاوه بر آن از درآمد آستان قدس رضوی و سفر ۲۰ میلیون توریست برخوردار است چگونه شده است.

هیچ یک از این واقعیت ها اما به معنی آن نیست که برای خوشایند نوه امام خمینی بگوییم اگر پدربزرگ شما نبود از بارگاه امام هشتم چیزی باقی نمی ماند!

 کدام پادشاه ایران آخر جرات چنین کاری را داشته که محمد رضا پهلوی داشته باشد؟!

به یاد آوریم که فرح در حرم امام رضا روسری بر سر داشت و یکی از انتقادات به شاه این بود که چرا پزشک او - تیمسار دکتر ایادی- که اشتهار به بهاییت داشت در حرم امام رضا کنار اوست؟

توجه خاص به حرم امام رضا بعد از انقلاب در حالی بود که خود امام خمینی طی ۱۰ سال رهبری جمهوری اسلامی ایران هیچ گاه به مشهد نرفت که البته می تواند به سن و سال و شرایط جنگ و بیماری بعد از ختم جنگ ربط داشته باشد. رهبری بعدی و کنونی اما زاده و بالیده مشهد است و همه ساله ـ به جز سه سال شیوع کرونا- نوروز را در مشهد سپری و سخن‌رانی می‌کنند.